Wat hebben James Dean en twaalftoonsmuziek met elkaar te maken?

Jeugdrebel

James Dean introduceerde Rosenman bij zijn regisseur Elia Kazan. In de film Rebel Without a Cause uit 1955 speelt James Dean een opstandige tiener, en komt daarmee symbool te staan voor de opkomende jeugdcultuur in de jaren 50.

Leonard Rosenman is een componist van de moderne school en had les gekregen van Arnold Schönberg. Hij is niet bang voor dissonantie en atonaliteit, en dat is terug te horen in Rebel Without a Cause en East of Eden. Rosenman componeerde een mix van toegankelijke stijlen (laatromantiek en jazz) en modernistische muziek voor deze films.

Experimenteren in een Hollywoodfilm

Pas echt bont maakt Rosenman het voor The Cobweb, ook uit 1955. Hier komt de twaalftoonstechniek van Arnold Schönberg om de hoek kijken. Reeksen en formules bepalen de gespeelde tonen, in plaats van de logica van harmonie en melodie.

Experimentele muziek, en dat in een Hollywoodfilm. "Rosenman gebruikt het vervreemdende karakter van de twaalftoonstechniek om de psychologische turbulentie binnen de psychiatrische inrichting van de film te illustreren", vertelt musicoloog Marcel Bouvrie. Hij doceert filmmuziek aan de Universiteit Utrecht.

"Rosenman zag het filmleven als een laboratorium, waar je makkelijker kunt experimenteren met verschillende klanken dan in een concertzaal. Hij zei ook dat zijn filmmuziek in een concertzaal niet zou werken", benoemt Bouvrie.

Leerling van Schönberg

Arnold Schönberg schreef in 1923 zijn eerste twaalftoonscompositie. Een aardverschuiving leverde dat op, want tonaliteit verdween daarmee uit de 'moderne' componeerpraktijk. Tonaliteit is het gevoel van een toon die het rustpunt vormt in de muziek. Bij de twaalftoonstechniek zijn alle 12 tonen even belangrijk, waarmee zo'n 'rustpunt' verdwijnt uit de muziek.

Een jaar na dat bepalende moment was Leonard Rosenman geboren, als zoon van twee Pools-Joodse immigranten in Amerika. Tijdens zijn muziekstudie ging Leonard Rosenman in de leer bij Arnold Schönberg en Luigi Dallapiccola.

Extra laag aan betekenis

Rosenman wilde eigenlijk concertcomponist worden, maar dat is niet echt van de grond gekomen. "Hij viel een beetje tussen wal en schip, ook als filmcomponist. De goede melodieën beklijven, maar dat had in zijn werk niet zijn grootste prioriteit", verklaart Bouvrie.

Waar Rosenman een belangrijke rol in heeft gespeeld, is de koppeling tussen muziek en beeld. "Hij was echt in staat om met muziek een dimensie toe te voegen. Filmmuziek moet niet bevestigen wat je ziet, maar een extra laag aan betekenis geven. Met zijn modernistisch idioom heeft hij het aantal kleuren op het palet vergroot", vindt Marcel Bouvrie.

Leonard Rosenman wint uiteindelijk twee Oscars, voor zijn muziekbewerkingen bij de films Barry London en Bound for Glory in 1976 en 1977. Maar nooit vielen zijn eigen gecomponeerde scores in de prijzen. "Rosenman maakte toen een sneer naar de Oscar-jury door ze erop te attenderen dat hij óók eigen muziek maakt."

Musicoloog Marcel Bouvrie sprak op 19 februari 2025 in Podium over de filmmuziek en het levensverhaal van Leonard Rosenman. Luister hier het gesprek terug.