Herdenkingsmuziek

De Nederlandse componist Rob Goorhuis schreef speciaal voor de Nationale Dodenherdenking op de Dam het werk Tot de doden. Het stuk voor harmonie-orkest is sinds 2000 op 4 mei te horen. Het is gedragen muziek, maar heeft ook iets melancholisch. De muziek klinkt als de koning vanuit de Nieuwe Kerk naar het monument loopt. De duur van het stuk is afgestemd op de duur van de plechtigheid en kransleggingen. Het werk is gebaseerd op het gelijknamige gedicht van Ed Hoornik, waarvan hieronder het laatste gedeelte:

Maar éénmaal per jaar is de stilte
Tot de hemel toe van u vervuld
En belijden wij zonder woorden
Onze dankbaarheid, onze schuld.

Voor de twee minuten stilte klinkt het taptoesignaal, dat wordt gespeeld door een trompet. Oorspronkelijk klonk het als afsluiting van de dag. Het militaire commando ontstond in de zeventiende eeuw. De aanduiding taptoe is gebaseerd op het commando 'Tap toe!'. Taptoe is een korte versie van de oud-Nederlandse zin ‘Doe den tap toe’, wat zoiets betekent als ‘sluit de (bier)tap’. Met het sluiten van de tap, was de dag ten einde. Nu wordt het alleen nog gespeeld bij militaire herdenkingen en begrafenissen, zoals de Dodenherdenking.

Ook bekende componisten laten de herdenking terugkomen in muziekstukken. Zo staan in het War Requiem uit 1962 van Benjamin Britten negen oorlogsgedichten van Wilfred Owen centraal. Deze dichter en militair sneuvelde in 1918 in de loopgraven van Frankrijk. Zijn teksten zijn veelzeggend in hun eenvoud:

Voices of boys were by the river-side.
Sleep mothered them; and left the twilight sad.
The shadow of the morrow weighed on men.
Voices of old despondency resigned,
Bowed by the shadow of the morrow, slept.

Britten schreef het stuk ter gelegenheid van de inwijding van de herbouwde kathedraal van Coventry. Een oorspronkelijk veertiende-eeuws bouwwerk dat werd verwoest door bombardementen in de Tweede Wereldoorlog.

In sommige werken wordt gerefereerd aan de Holocaust. Zo schreef componist en dirigent Iván Fischer verschillende stukken die gebaseerd zijn op Jiddische gedichten. Zo componeerde hij Der Obsjejd (Afscheid) over kinderen die voordat ze doodgaan vaarwel zeggen tegen hun ouders. A nay Kleyd (een nieuwe jurk) is geschreven door Rokhl Korn, een dichteres, die de Holocaust overleefde.

In Babi Jar, vlakbij Kiev, vond tijdens de Tweede Wereldoorlog een massaexecutie plaats die aan bijna 34 duizend joden het leven kostte. De Russische dichter Jevgeni Jevtoesjenko schreef er een aangrijpende gedicht over. Het inspireerde Dmitri Sjostakovitsj tot het schrijven van zijn Dertiende symfonie. In het eerste deel wordt het gedicht gezongen en je hoort de dramatische muziek die de componist maakte.

De Nederlandse componist Theo Loevendie schreef in 2008 voor de herdenkingsbijeenkomst in de Nieuwe Kerk twee nieuwe composities. De koorwerken zijn getiteld De stem en De vraag stellen. De laatste compositie was gebaseerd op het gelijknamige gedicht van Remco Campert. Hieronder volgt de tekst:

Verzet begint niet met grote woorden
maar met kleine daden

zoals storm met zacht geritsel in de tuin
of de kat die de kolder in zijn kop krijgt

zoals brede rivieren
met een kleine bron
verscholen in het woud

zoals een vuurzee
met dezelfde lucifer
die een sigaret aansteekt

zoals liefde met een blik
een aanraking iets dat je opvalt in een stem

jezelf een vraag stellen
daarmee begint verzet

en dan die vraag aan een ander stellen

Remco Campert (1929)