Wie is...Daniel Barenboim?

'De muziek leerde me hoe te leven'

Naast al zijn muzikale prijzen krijgt pianist en dirigent Daniel Barenboim overal ter wereld onderscheidingen, omdat hij barricaden beklimt voor onderling begrip en tolerantie tussen mensen. Het meest tastbare voorbeeld daarvan is het West-Eastern Divan Orchestra, waarin jonge Israëlische en Arabische musici zij aan zij zitten. Hij richt het in 1999 op met de Palestijnse literatuurwetenschapper Edward Said om musici en andere mensen te tonen wat het betekent om naar elkaar te luisteren, en hoe muziek ons gevoeliger maakt voor onszelf en de wereld om ons heen.

Hij reist met het orkest en die boodschap de aardbol over, onder meer naar het niemandsland tussen de aartsvijanden Noord- en Zuid-Korea, naar het Vaticaan, naar de Verenigde Naties in New York, en uiteraard naar het Midden-Oosten, een probleemgebied waar hij zich nauw bij betrokken voelt door zijn Joodse afkomst.

Barenboim houdt al jaren een dringend pleidooi om muziek in het onderwijs dezelfde status te geven als taal en rekenen. "Als kind", zegt hij, "speelde ik volwassen stukken zoals de late pianosonates van Beethoven. Mijn spel was geen uitvloeisel van mijn levenservaring. Nee, het werkte omgekeerd: mijn muzikale ervaringen toonden me hoe te leven. Dat is de boodschap die we moeten uitdragen voor de mensen van de 21ste eeuw."

Barenboim dirigeert het West-Eastern Divan Orchestra

Onder tafel met Martha Argerich

Barenboim groeit uit tot wereldburger: hij werkt overal, spreekt vloeiend zes talen (Spaans, Hebreeuws, Engels, Italiaans, Frans en Duits) en bezit maar liefst vier nationaliteiten (Argentijns, Israëlisch, Palestijns en Spaans). Op 15 november 1942 wordt hij geboren in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires, de zoon van twee Joods-Russische pianisten die op dat instrument ook zijn enige leraren zullen blijven.

In zijn kindertijd komt hij op muziekavonden dikwijls een leeftijdsgenoot tegen die later ook beroemd wordt: pianist Martha Argerich. Zij verschuilt zich onder tafel om maar niet te hoeven spelen, hij doet niets liever.

Op zijn zevende geeft Barenboim zijn eerste openbare concert, en in datzelfde jaar 1950 vertrekt het gezin uit Argentinië. In Wenen mag Daniel piano spelen in de masterclasses van dirigent Igor Markevich. Hij kijkt geboeid toe. Zou dit iets voor hem kunnen zijn? Het gezin vestigt zich in de - net uitgeroepen - staat Israël. Vier jaar later komt Barenboim terug naar Oostenrijk: hij mag meedoen aan de dirigentenklas van Markevich in Salzburg. Hij valt op. De legendarische maestro van de Berliner Philharmoniker, Wilhelm Furtwängler, nodigt hem voor de repetities van de Mozart-opera Don Giovanni. "De elfjarige Barenboim is een fenomeen", stelt hij vast.

Ondanks zijn fascinatie voor het dirigentenvak besluit Barenboim zich eerst te richten op een bestaan als concertpianist. Proberen tegelijk in beide disciplines de top te bereiken, lijkt hem te risicovol. Als pianist kan hij bovendien werken met de grote dirigenten en kijkt hij de kunst af bij Leopold Stokowski, Dimitri Mitropoulos en John Barbirolli, de Italiaanse Brit "van wie ik het meest heb geleerd over orkestspel", zal Barenboim later zeggen.

Als de jaren zestig beginnen, is zijn naam als pianist gevestigd en pakt hij het dirigeren weer op. Zijn ster in de klassieke muziek gaat nog helderder schijnen door zijn huwelijk met een jonge cellist, die ook de trappen van de roem met twee treden tegelijk bestormt: de Britse Jacqueline du Pré.

Barenboim en Jacqueline du Pré bezoeken Australië

'Een van de muzikaalste geesten van onze tijd'

Het huwelijk tussen Barenboim en Du Pré - die zich voor hem tot het jodendom bekeert - kent tragische en woelige tijden. De ziekte multiple sclerose dwingt de cellist tot stoppen. Ze zal er - 42 jaar oud - ook aan sterven. Het huwelijk blijft in stand tot haar dood, maar Barenboim heeft dan al twee buitenechtelijke zoons uit een verhouding met de Russische pianist Elena Basjkirova.

Muzikaal gaat het pianist en dirigent Barenboim voor de wind. Hij speelt in de grote zalen en mag beroemde orkesten onder zijn hoede nemen. Hij wordt chef van het English Chamber Orchestra, het Orchestre de Paris, het Chicago Symphony Orchestra en de laatste dertig jaar van de Staatskapelle Berlin. Hij werkt als artistiek leider van de Staatsoper Berlin en La Scala in Milaan. Na een cyclus van Beethoven-symfonieën schrijft een recensent dat Barenboim behoort "tot de muzikaalste geesten van onze tijd".

Hij roert zich niet alleen muzikaal maar ook politiek in discussies over vrede en verdraagzaamheid. Aan de ene kant baart opkomend antisemitisme hem zorgen, vooral de manier waarop het - een halve eeuw na de Holocaust - zijn kop weer opsteekt in Duitsland, waar hij woont. Anderzijds is hij een fel criticus van het Israëlische beleid in de bezette Palestijnse gebieden. In tal van landen krijgt hij onderscheidingen voor het streven naar een betere wereld. En in dat proces ziet Barenboim een belangrijke rol voor muziek. Hij schrijft er meerdere boeken over.

Vlak voor zijn tachtigste verjaardag moet Barenboim een bittere pil slikken. De pianist en dirigent - wiens loopbaan een verbazingwekkende werkkracht en een indrukwekkende artisticiteit belichaamt - wordt gedwongen van het podium te stappen door een neurologische aandoening. Het jongetje uit Buenos Aires, dat niets liever deed dan optreden, moet zich "concentreren op zijn fysieke welzijn". "Ik heb mijn hele leven in en door muziek geleefd", schrijft hij in oktober 2022, "en dat zal ik blijven doen zolang mijn gezondheid het toelaat. Terugblikkend en vooruit kijkend, ben ik niet alleen tevreden, maar ook zeer voldaan."

Barenboim speelt Beethovens Sonate Pathétique