Wie was Theo Olof?

Vluchten voor de nazi-haat naar Nederland

Dat de violist Theo Olof Wolffberg niet ter wereld komt onder een gelukkig gesternte, dat mag een understatement heten. Hij wordt geboren in een Joods gezin in de Duitse Beethoven-stad Bonn, in een land en in een jaar waar op dat moment - ongeveer vijfhonderd kilometer naar het zuidoosten - Adolf Hitler in een gevangenis zijn Jodenhaat beschrijft in het boek Mein Kampf.

Olofs vader laat moeder - violist Elmira Schmuckler - en kind al snel in de steek. En kort daarna komen Hitlers nazi’s aan de macht. Op straat bekogelen mensen hem met paardenvijgen en bestoken hem met scheldkanonnades. Het naderende onheil doet moeder en zoon naar Nederland vluchten. Daar ontluikt de jonge Theo muzikaal. Hij debuteert als jonge tiener al bij het Concertgebouworkest. Nadat zijn moeder hem de eerste beginselen van het vioolspel bijbrengt, is hij dan inmiddels onder de hoede van de beroemde pedagoog Oskar Back in Amsterdam.

Tot diens dood zal Olof bij hem blijven komen, eerst voor lessen en later voor advies. "Negen jaar ben ik als meneer Back mij, in de tweede helft van 1933, aanneemt als leerling. Ik ben zijn jongste. En dat blijf ik, ook als een jaar later nóg een broekie de gelederen komt versterken. Want Herman Krebbers is elf maanden ouder dan ik."

Beide talenten groeien samen op, veroveren Nederland met hun uitvoeringen van Bachs Dubbelconcert en zijn samen concertmeesters van het Residentie Orkest (1950-1970) en het Concertgebouworkest (1970-1985). Deze duobaan biedt hun gelegenheid om er een solocarrière naast te doen. Olof en Krebbers blijven bijna tachtig jaar vrienden tot de dood hen scheidt in 2012.

Theo Olof en Herman Krebbers in het Concert voor twee violen van Johann Sebastian Bach:

Wonderlijke ontsnappingen aan de Holocaust

Het muzikale talent van de jonge Olof blijft niet onopgemerkt, maar ook in Nederland groeit het antisemitisme. Hij neemt zijn tweede voornaam Olof als zijn achternaam om minder Joods te lijken. Wanneer in mei 1940 de Duitsers Nederland binnenvallen, wordt het net langzamerhand gesloten rondom de Joodse bevolking.

De nazi’s vermoorden Olofs moeder in 1943 in dodenkamp Sobibor, zijn vader - hoort hij zo’n vijftig jaar na de oorlog - komt om in Auschwitz. En zelf ontsnapt Olof meermalen met meer geluk dan wijsheid aan arrestatie. Op de vlucht naar Zwitserland lichten Duitsers hem van zijn bed. Hij scheldt hun in zijn beste Frans uit en tot zijn verbazing druipen ze af. Doordat de gids zijn geld gestolen heeft, moet Olof terugkeren naar Brussel. Daar is hij net een wandeling aan het maken als de nazi’s het pand binnenvallen waar hij ondergedoken zit. En in de tram ziet hij hoe de voertuigen voor en achter hem worden uitgekamd, maar het zijne mag doorrijden.

Enerzijds bezorgt het hem een schuldgevoel dat veel Holocaust-overlevenden achtervolgt, anderzijds beschouwt Olof zichzelf als een ‘geweldige bofkont’, bovendien geboren ‘met de eigenschap te kunnen genieten’.

De laatste oorlogsjaren blijft hij in Brussel, om in augustus 1945 terug te keren naar Amsterdam, waar Olof zijn muzikale loopbaan weer oppakt. Hij reist als solist door Europa en Amerika en vindt rust en stabiliteit wanneer hij - samen met zijn jeugdvriend Krebbers - in 1950 concertmeester van het Residentie Orkest wordt.

Theo Olof speelt het Vioolconcert van Johannes Brahms

'Schuins en toch netjes'

Theo Olof heeft een tweezijdig imago. Enerzijds stelt hij zich als musicus niet elitair op. Om klassieke muziek te populariseren doet hij allerlei programma’s op televisie en radio en schrijft columns voor het in kunstenaarskringen gehate dagblad De Telegraaf. Hij schuwt daarbij een schuine of oubollige grap niet. Zijn opstelling doet in muzikale kringen niet enkel de wenkbrauwen fronsen, maar komt hem zelfs op hoon te staan.

"Aan niets in de muziek heb ik zo'n gruwelijke hekel als aan oppervlakkigheid, leukheid, eigenlijk aan alles wat Theo Olof is", zegt pianist en dirigent Reinbert de Leeuw in het weekblad Vrij Nederland. "Maar hij weet natuurlijk wel wat vioolspelen is", vervolgt De Leeuw, "en dat vind ik juist zo onuitstaanbaar, dat iemand die zo’n oliebol is, nog goed kan spelen ook."

Wat Olof dan doet? Schrijver Bas van Putten, bezoekt in zijn jeugdjaren een theatershow van Olof en schrijft daar dertig jaar later over: "Als een knuffelige schoolmeester, er was ook iets gezellig diks aan hem, had hij de onderdelen van de viool aan een waslijn laten hangen. Met een aanwijsstok en zijn klassiek decente dictie met die toon van Polygoon-journaals behandelde hij ze een voor een, één grap per onderdeel. "Dit zijn dus de hb’tjes, die hebben dezelfde functie als bh’tjes." Een schorre roes van lach steeg op. De uitgerukte bejaardenhuizen genoten. Schuins en toch netjes."

‘Ik liep als een fles butagas door het leven’

In Carré was hij het middelpunt van Olof der zotheid, met een concert voor strijkbouten, achtervolging door een hysterische bewonderaarster, feestneuzen voor het publiek. "Dat was natuurlijk roekeloos", zei hij later in De Volkskrant. "Ze hebben me de grond in geschreven. Maar ik had reuzenlol." En dat laatste was kennelijk het belangrijkst voor hem. Olof hield ook van alles wat mooi was, en maakte nooit een geheim van zijn bewondering voor vrouwen. "Ik ben mijn hele leven verliefd geweest. Ik zie mezelf als een fles butagas door het leven lopen. Licht ontvlambaar."

Maar Olof heeft ook een andere kant. Hij is een pleitbezorger van eigentijdse muziek, vooral van Nederlandse componisten. Zelfs buitenlandse grootheden van de avant-garde schrijven concerten voor hem, bijvoorbeeld de Italiaan Bruno Maderna, een vakgenoot tegen wie Reinbert de Leeuw opkijkt.

Twee gezichten

Zo wordt Olof een man van twee gezichten, of misschien nog wel meer, want zijn belangstelling is breed. Hij schrijft boeken en richt het NMF op, een fonds dat ervoor zorgt dat musici op goede instrumenten kunnen spelen. "Als je je helemaal op de viool had geconcentreerd, was je wereldberoemd geworden, zeiden mensen vaak tegen me, maar ik wilde dat niet, ik vond te veel leuk", somde Olof zelf zijn carrière op. Hij werd in elk geval wereldberoemd in Nederland.