Wie is Mischa Maisky?

‘In de eerste plaats musicus, daarna pas cellist’

Veel charismatischer komen ze niet. Cellist Mischa Maisky (1948) is in menig opzicht een opvallende verschijning in de klassieke muziek. Zijn spel gloeit van temperament; het laat weinigen onbewogen, ook niet de tegenstanders die hem te romantisch vinden. En met - inmiddels witte - krullen tot op zijn schouders, Indiase kettingen om de hals, leren broeken en een bont kleurenpalet aan zijden blouses heeft Maisky ook qua uiterlijk een onmiskenbaar eigen stijl.

Twee van de grootste cellisten uit de twintigste eeuw namen hem onder hun hoede. In zijn ‘eerste leven’ - zoals Maisky zijn jeugd in Rusland noemt - was dat Mstislav Rostropovitsj. Aan de andere kant van de wereld in Los Angeles belandde hij aan het begin van zijn ‘tweede leven’ bij Gregor Piatigorski, een Oekraïner in ballingschap. Beiden leerden hem de belangrijkste lessen uit zijn loopbaan.

"In hun ogen was je in de eerste plaats musicus en daarna pas cellist", ontdekte Maisky. "Bij optredens gaat het niet om de vraag hoe virtuoos ik mijn cello kan bespelen, maar om hoe goed ik de kern van de muziek verklank. Het instrument is daarbij een middel en geen doel op zich. Dat wordt wel eens vergeten. Maar Rostropovitsj en Piatigorski herinnerden me er altijd aan. Ze hielpen mij en hun andere leerlingen ook onze eigen verbeelding te ontwikkelen, want zij wilden geen klonen van zichzelf de wereld insturen."

Mischa Maisky en Martha Argerich spelen Schumann

Maisky belandt twee jaar in een Sovjet-strafkamp

Je zou kunnen zeggen dat Maisky van nergens is en van nergens komt. Eind jaren veertig wordt hij geboren in de Letse stad Riga, als kind van Russische ouders die daarheen zijn ‘verbannen’ door het Sovjetregime van dictator Josef Stalin. Nou ja, bij de Russen horen ze ook niet, vertelt Maisky later. "In onze paspoorten stond bij nationaliteit niet Russisch maar Joods. Daarom ben ik mezelf als kosmopoliet gaan zien. Ik ben thuis waar mensen van klassieke muziek houden, dus overal."

Zijn oudere zus en broer spelen piano en viool. Moeder Maisky vindt dat Mischa als derde en jongste telg een ‘normale’ opvoeding moet krijgen. Maar ze rekent buiten de eigen wil van het kind zelf. Hij is nauwelijks in te tomen. Wanhopig gaan de ouders naar een arts met hun zoon, die geen moment kan stilzitten. Tot verbazing van iedereen vraagt de achtjarige - veelal op straat voetballende - Mischa vervolgens om een cello.

Strafkamp

Maisky's talent valt al snel op. Op zijn veertiende verhuist hij in zijn eentje naar een muzikaal internaat in Sint Petersburg, dat dan nog Leningrad heet. Drie jaar later wint Maisky de zesde prijs tijdens het beroemde Tsjaikovski Concours. Eén jurylid probeert verwoed hem lager in de uitslag te laten eindigen, in elk geval buiten de eerste acht. Dat is Ruslands bekendste cellist, Mstislav Rostropovitsj. Hij ziet een mooie toekomst voor het ontluikende talent, en de gedoodverfde favoriet voor het concours vier jaar later. Maar prijswinnaars - oftewel de beste acht - mogen niet opnieuw meedoen. Die opzet mislukt, maar wel wordt Maisky daarna leerling van Rostropovitsj.

Vier jaar later belandt Maisky in een strafkamp. Zijn zus emigreert naar Israël, en haar achtergebleven familie wordt daarmee plots staatsvijand. Maisky krijgt geen optredens meer. En in de donkere krochten van de geheime dienst zoeken de autoriteiten een reden voor een arrestatie. En die komt. Maisky neemt met een bandrecorder alle lessen van Rostropovitsj op. Wanneer het apparaat versleten is, koopt hij op de illegale zwarte markt een nieuwe en wordt opgepakt.

Bijna twee jaar brengt hij cement scheppend door in een strafkamp. En daarna regelt hij twee maanden een baantje in een psychiatrische kliniek om te kunnen ontsnappen aan de dienstplicht. Al die tijd raakt hij geen cello aan. Dat gebeurt pas weer nadat de Sovjets hem begin jaren zeventig toestemming geven om te emigreren naar Israël.

Maisky in het Joodse gebed Kol Nidrei van Max Bruch

Twee levens en twee muzikale vaders

Met die reis begint Maisky’s ‘tweede leven’. Na twee maanden in Israël speelt hij alweer zijn eerste concerten. In de kleine muzikale gemeenschap van het land valt hij al vlug op, vooral bij de groep Joods-Amerikaanse musici rond violist Isaac Stern, die vaak in Israël te vinden is. Een jaar later staat hij op het podium van Amerika’s beroemdste concertzaal, Carnegie Hall in New York.

Stern wil hem graag in zijn oostkust-kring van muziekvrienden onderbrengen, wat betekent dat Maisky bij Leonard Rose in de leer kan gaan. Maar voor zijn vertrek uit Rusland heeft hij met Rostropovitsj mogelijke leraren besproken. En die drukt hem op het hart naar Gregor Piatigorski in Los Angeles te gaan. En dus vertrekt Maisky naar de Amerikaanse westkust om zich vier maanden onder te dompelen in Piatigorski’s filosofie. Elke dag studeert Maisky een nieuw stuk in. "Ik moet er in die periode zeker honderd voor hem gespeeld hebben."

Maisky zal het verblijf later de vier beste maanden van zijn leven noemen. "Ik wil niet suggereren dat Piatigorski een betere docent was dan Rostropovitsj. Maar de harde jaren in Rusland - het strafkamp en de psychiatrische inrichting - hadden me zoveel levenservaring gebracht dat ik domweg een betere leerling was. Ik kreeg een nieuwe start, waardoor lichaam en geest zich vulden met positieve energie. Tegelijkertijd voelde de zieke Piatigorski de dood naderen. Hij besefte dat hem nog weinig tijd restte om zijn kennis over te dragen. Mijn eigen vader stierf al vroeg, waarna Rostropovitsj zich ontpopte tot een vader in mijn eerste leven. Piatigorski nam diezelfde rol op zich in mijn tweede leven."

Maisky speelt met onder anderen Giovanni Sollima en 2Cellos het nummer Thunderstruck van rockgroep AC/DC, tijdens de Cello Biënnale in Amsterdam

‘Mensen waarderen het als je je hart opent’

En zo staat Maisky in 1974 op zijn 26ste aan het begin van een grote loopbaan. Rostropovitsj prijst hem als "een van de meest buitengewone talenten van een nieuwe generatie cellisten. Zijn spel verbindt poëzie en verfijning met hartstocht en briljante techniek".

Zijn optredens zijn altijd intense belevenissen. "Ik probeer alles te geven voor concertbezoekers", zegt Maisky. "Mensen waarderen het als je je hart opent en dat doe ik graag. Emotionele vrijgevigheid en expressie zijn de belangrijkste zaken bij een uitvoering. Ik speel niet voor de kenners, die hebben mij niet nodig, ze hebben genoeg aan de partituur. Ik speel voor mensen die een stuk misschien pas voor het eerst van hun leven horen."

Dat die intensiteit hem soms op kritiek komt te staan, boeit hem niet. "Hoe meer persoonlijkheid een musicus bezit, hoe gepassioneerder de fans en tegenstanders tegenover elkaar staan. Dat sommigen mijn Bach te romantisch vinden, zie ik als een compliment. Bach is in mijn ogen één van de grootste romantici aller tijden. De Spaanse cellist Pablo Casals zei dat alle gevoelens die mensen kennen in Bachs muziek is te vinden. En toen de dirigent Otto Klemperer te horen kreeg dat je Bach moest spelen zonder vibrato, riep hij uit: “Hè, twintig kinderen en geen vibrato!”’

Zelf telt het gezin Maisky zes kinderen uit twee huwelijken. Met de oudste twee, pianist Lily en violist Sasha, vormt hij een pianotrio. Op zijn oude dag noemt hij dat "een droom die uitkomt".

Mischa Maisky speelt Bach met zijn dochter Lily