De allereerste... vrouwelijke componist: Kassia

Wie was Kassia?

Om kennis te maken met Kassia moeten we meer dan duizend jaar terug naar het Byzantijnse Rijk. Daar werd ze rond 810 geboren in een welgestelde familie. Hierdoor kreeg ze een brede opleiding, iets wat in die tijd uitzonderlijk was voor een vrouw. Uiteindelijk werd Kassia een non en stichtte ze haar eigen klooster in Constantinopel. Dit deed ze mogelijk niet alleen vanuit haar sterke religieuze toewijding, maar ook om haar muziek veilig te stellen in de muzikale traditie van kloosters. En dat is gelukt, want we kennen haar muziek nog altijd.

Bijna was Kassia keizerin

De legende gaat dat Kassia ooit een bruidskandidaat was voor keizer Theophilos. Hij pakte dat echter niet helemaal goed aan. Tijdens hun ontmoeting zei de keizer dat via de vrouw het kwaad de wereld in was gekomen (namelijk via Eva, die de verboden vrucht at). Daar knapte Kassia natuurlijk op af. Ze wist hem nog wel even slim van repliek te dienen; via de vrouw waren ook de goede dingen in de wereld gekomen, zei ze, verwijzend naar Maria, die Jezus op aarde had gebracht. Met zo'n vernuftige vrouw durfde Theophilos liever niet in het huwelijksbootje stappen.

Wat Kassia componeerde en schreef

Deze anekdote maakte Kassia lang geleden al beroemd - de geschiedenis laat vaker zien dat vrouwen bekend zijn geworden doordat een machtige man iets over ze heeft gezegd. Zo zijn Kassia's eigen muzikale talenten echter op de achtergrond geraakt. Er zijn zo'n 25 hymnes bewaard gebleven waarvan het zeker is dat ze van haar hand zijn - van nog 25 andere is dat onzeker. De muziek is eenstemmig, maar is op hedendaagse opnames vaak meerstemmig of met begeleiding van instrumenten te horen. Of dat in Kassia's tijd ook zo werd uitgevoerd, is nog altijd een onderwerp van discussie. Haar bekendste hymne is Troparion en wordt ook wel Hymne van Kassia genoemd.

Naast muziek schreef Kassia ook meer dan tweehonderd seculiere gedichten, onder andere over hypocriet gedrag in de maatschappij. Ze leefde in een tijd van iconoclasme, een beweging die zich tegen de verering van iconen richtte. Zij steunde dit niet. Voor haar verdediging van iconenverering werd ze gestraft, maar ze bleef strijdlustig. "Ik haat stilte wanneer het tijd is om je uit te spreken", zou ze gezegd hebben.

Was Kassia de enige vrouwelijke componist?

Hoewel het heel bijzonder was dat Kassia in haar tijd kon componeren, is het vrijwel zeker dat ze niet de enige componerende vrouw was. Er is één andere componiste bekend die onder haar eigen naam schreef: de Byzantijnse prinses Anna Comnena. Van andere vrouwen is de muziek mogelijk verloren gegaan of niet meer naar hen te herleiden, omdat ze niet onder hun eigen naam muziek konden schrijven.

Toeval heeft ongetwijfeld een rol gespeeld in de, al dan niet succesvolle, overlevering van muziek van Byzantijnse vrouwen. Maar zeker is wel dat er door de eeuwen heen mensen zijn geweest die Kassia's muziek waardevol genoeg vonden om veilig te stellen voor de toekomst. De oudste manuscripten met haar muziek dateren namelijk van een aantal eeuwen na haar leven. Zo werd Kassia de eerste vrouw van wie muziek bewaard is gebleven - en dus de eerste vrouwelijke componist.