De wereld van de Russische filmmuziek

De drie tijdperken van de Russische filmmuziek

Russische filmmuziek ontwikkelde zich door drie tijdperken heen: het ontstaan van film zelf tijdens de laatste jaren van het Russische Keizerrijk, onder het Stalinistische bewind en via het post-Sovjettijdperk naar de hedendaagse film.

Vlak na de eerste filmvertoningen in Parijs waren in mei 1896 ook in Moskou en Sint-Petersburg de eerste films te zien. In diezelfde maand werd de eerste Russische film geschoten; een opname van de kroning van Nicolaas II in het Kremlin in Moskou.

Film was daarna niet meer weg te denken uit het Russische leven. Met de concurrentie van andere landen, die hun films distribueerden aan de gretige Sovjet-Unie, stortte het land zich op het maken van films van eigen bodem. Een heel eigen filmindustrie ontstond met veel studies naar bewegend beeld, montagetechnieken en later ook naar geluid en muziek.

Still uit Battleship Potemkin (1925) van een van Ruslands grootste regisseurs, Sergej Eisenstein.

In de jaren dertig begon Jozef Stalin een campagne om Russisch nationalisme verder aan te wakkeren. Het Sovjet-regime beïnvloedde culturele uitingen zeer. Propaganda was aan de orde van de dag en strenge censuur werd van bovenaf gevoerd; kunstenaars waren niet vrij hun eigen werk te maken, de opdrachten kwamen met streng toezicht van de communistische partij.

De Sovjet-Unie viel in 1991 uiteen en Rusland stortte in economische en politieke chaos. De zo streng door de staat gecontroleerde en gesubsidieerde filmindustrie viel hierin mee. Inmiddels draait Russische filmindustrie met haar eigenheid weer mee in de filmwereld en gooit het met films als Russian Ark (2002) en House of Fools (2002) internationaal hoge ogen.

Alle politieke en sociale uitdagingen ten spijt, de bibliotheek van Russische films met goede muziek is eindeloos.

College Russische filmgeschiedenis Otto Boele

[1] Sergej Prokofjev - Alexander Nevsky (1938)

In 1241 deden kruisridders een poging om Novgorod (de voorloper van het moderne Rusland) binnen te vallen. Bij de Slag op het IJs begin april 1242 versloeg Alexander Nevsky, prins van Novgorod, de Duitse invallers. Een kleine zeven eeuwen later was dit verhaal door de oplopende spanningen met Nazi-Duitsland weer actueel. Groot Sovjet-regisseur Sergej Eistenstein vertaalde het verhaal naar het witte doek. Het Russische patriottisme draait in de film op volle toeren en de muziek van Sergej Prokofjev draagt daar zeker aan bij.

Prokofjev maakte gelijktijdig ook een cantate voor koor en orkest van de filmmuziek. Deze cantate is een van de eerste voorbeelden van filmmuziek die een vaste plaats heeft gekregen in het standaard concertrepertoire, en nog altijd heeft.

De scène van de Slag op het IJs is het hoogtepunt uit de film, minutenlang spanning met enkel beeld en de magistrale muziek van Prokofjev:

[2] Isaak Dunayevski - Tsirk (1936

Tsirk (Circus) gaat over een witte circusartieste die na de geboorte van haar zwarte baby het racistische Amerika ontvlucht en met het circusleven liefde en geluk vindt in de USSR. De film uit 1936 is een van de grootste Sovjet-filmsuccessen. De titelsong, geschreven door Isaak Dunayevski, is zelfs een officieus volkslied geworden dat naast de film zijn eigen leven is gaan leiden.

[3] Dmitri Sjostakovitsj - The Gadfly (1955)

Dmitri Sjostakovitsj begeleidde een groot deel van zijn tienerjaren stomme films op de piano in de grotere bioscopen van Sint-Petersburg. Hoewel de eerste film waar hij aan werkte een flop was, smeedde Sjostakovitsj met zijn muziek voor The New Babylon (1929) een nieuwe relatie tussen geluid en beeld: muziek moest worden gekoppeld aan de innerlijke emoties en niet aan de uiterlijke handelingen.

Sjostakovitsj was een muziekpionier, ook voor filmmuziek, maar zijn grensverleggende experimenten werden door de strenge hand van Stalin aan banden gelegd: nadat hij in 1936 uit de gratie van de regering viel, werd het schrijven van filmmuziek een kwestie van overleven.

De muziek voor The Gadfly is een van Sjostakovitsj’ bekendste filmmuziekwerken. Het is een kostuumdrama over het leven van een Russische held in het Italïe van 1830, naar het boek van Ethel Voynich. Deze setting gaf Sjostakovitsj de ideale uitzondering om muzikale ideeën te kunnen lenen van Italiaanse romantische componisten als Verdi en Bellini, of van Jules Massenets Thaïs, zoals in de nog altijd populaire Romance te horen is:

[4] Aram Katsjatoerjan - Othello (1955)

Stalin keurde de Armeense Aram Katsjatoerjan en zijn muziek af, maar zijn scores veranderden film wezenlijk. Katsjatoerjan was een van de eerste die muziek schreef voor films met geluid. De Armeense componist verwerkte zijn afkomst in zijn werk door zijn muziek wanneer hij maar kon met volksmuziek te verweven, wat hem op sancties van het regime kwam te staan.

De laatste film waar Katsjatoeran muziek voor schreef was Othello van regisseur Sergej Yutkevitsj. Drie Shakespeare-drama's zijn in Rusland verfilmd, Sjostakovitsj schreef de muziek voor Hamlet (1964) en King Lear (1970).

Katsjatoerjans muziek bij de BCC-serie The Onedine Line (Spartacus) staat op nr.33 in de Filmmuziek Top 50.

[5] Alfred Schnittke - Het verhaal van een onbekende acteur (1976)

De Sovjet-Duitse componist Alfred Schnittke schreef muziek bij zo'n 70 films. Schnittke ging mee met de avant-gardistische componeerstijlen van West-Europese componisten. Dit beviel het Sovjet-regime niet en het werd Schnittke dan ook moeilijk gemaakt. Zijn concertwerken werden in de ban gedaan, enkel met filmscores componeren kon hij nog in zijn levensonderhoud voorzien.

Zo schreef hij muziek voor Het verhaal van een onbekende acteur, een film over de laatste voorstelling van een toneelspeler aan het einde van zijn carrière. Pas onlangs werd de muziek teruggevonden en werd er eindelijk een suite van gemaakt, zoals Schnittke altijd had gewild. Al is het passend in tijd en plaats, de muziek voor deze film is vrij traditioneel, zeker voor Schnittke zijn doen. Hoewel hij er toch karakteristieke elementen in weet te stoppen, illustreert dit ook het gebrek aan vrijheid van componisten onder het Sovjet-regime.