Componeerde Bach de Goldbergvariaties tegen slapeloosheid?

De legende achter de Goldbergvariaties van Bach

Urenlang zat de 14-jarige Johann Gottlieb Goldberg (1727-1756) achter het klavecimbel. Hoewel hij een van de meest getalenteerde musici van zijn tijd was, zat hij nu niet voor een volle zaal te spelen. De klanken waren bedoeld voor de naastgelegen kamer. Daar lag de Russische ambassadeur van het hof in Dresden en Warschau, graaf Hermann Karl Von Keyserlingk (1695-1764), namelijk weer eens wakker – midden in de nacht.

De muziek die de graaf uit de antichambre hoorde komen, was niet zomaar een stuk. Het was op zijn verzoek gecomponeerd door Johann Sebastian Bach (1685-1750). Von Keyserlingk liet in een gesprek met de componist namelijk een keer vallen dat hij graag muziek zou hebben om hem ’s nachts wat afleiding te bieden.

Zo kwam het dat Bach in 1741 een reeks van 30 variaties en twee aria’s componeerde, die de geschiedenis in zou gaan onder de naam Goldbergvariaties, naar de musicus die het werk nacht in nacht uit voor de graaf zou spelen. De muziek werkte: hoe uitgeput Von Keyserlingk ook was, van de variaties werd hij nooit moe. Als dank deed de graaf Bach een gouden beker gevuld met honderd gouden munten cadeau. Blijkbaar waren de Goldbergvariaties hem letterlijk een berg goud waard.

Waar komt het verhaal van de Goldbergvariaties vandaan?

Zou Bach de Goldbergvariaties echt om deze reden gecomponeerd hebben, of is het verhaal te mooi om waar te zijn? Volgens de Duitse musicoloog Johann Nikolaus Forkel (1749-1818) klopt het: hij bracht deze ontstaansgeschiedenis naar buiten in de allereerste biografie over Bach.

Maar: dit deed hij pas in 1802, maar liefst 52 jaar nadat Bach was overleden. Daarnaast heeft Forkel de componist nooit gekend, en Goldberg en Von Keyserlingk leefden ook al lang niet meer. De zonen van Bach waren Forkels belangrijkste informatiebron voor zijn boek.

Werden Bachs Goldbergvariaties wel door Goldberg gespeeld?

Hoewel Goldberg het met zijn vele nachtelijke optredens dubbel en dwars verdient om de naamgever van het stuk te zijn, wordt er toch getwijfeld of dit wel correct is. De Goldbergvariaties zouden namelijk veel te moeilijk zijn voor iemand van 14 en dus niet door Goldberg voor de graaf gespeeld kunnen worden.

Maar de kans is groter dat de moeilijkheidsgraad van de variaties juist iets zegt over het talent van Goldberg, waarvan we weten dat het uitzonderlijk was. Daarnaast was hij inderdaad in dienst bij Von Keyserlingk in de tijd dat Bach de Goldbergvariaties componeerde, en hij zou zelfs bij Bach hebben gestudeerd. Goldberg zou dus zeker de eerste uitvoerder van het stuk kunnen zijn geweest.

De Goldbergvariaties zijn vooral beroemd geworden door pianist Glenn Gould

Wat maakt Bachs Goldbergvariaties zo bijzonder?

Bevatten de Goldbergvariaties zelf misschien een aanwijzing over de bijzondere ontstaansgeschiedenis? Het oorspronkelijke titelblad van het stuk zou een hint kunnen zijn: “Klavieroefening, bestaande uit een aria met diverse variaties voor klavecimbel met twee manualen, gecomponeerd voor kenners ter verfrissing van hun geest, door Johann Sebastian Bach.”

Zou 'ter verfrissing van hun geest' ook 'tegen slapeloosheid' kunnen betekenen? Hoe dieper je in de Goldbergvariaties duikt, hoe meer fascinerende dingen je namelijk tegenkomt. Tegen de gewoonte in baseerde Bach de variaties niet op de melodie van het eerste deel, Aria, maar op de baslijn die de melodie begeleidt. Daarvan maakte hij 30 ingenieuze varianten. De laatste variatie is zelfs een zogeheten quodlibet, wat betekent dat Bach twee volksmelodieën in de muziek heeft verwerkt. Ook de overkoepelende structuur van de Goldbergvariaties zit vol wiskundig vernuft, met een ordening van de variaties in groepjes van drie, elk eindigend met een canon. En dat alles zonder dat ook maar één noot uit de toon valt.

Kortom: genoeg om de geest van de slapeloze Keyserlingk mee op te frissen. Maar de namen van Von Keyserlingk en Goldberg zijn nergens te bekennen op het originele titelblad van de Goldbergvariaties. En dat is vreemd als het stuk in opdracht van de graaf en voor Goldberg zou zijn gecomponeerd. Daarnaast staat Bach bekend om zijn wiskundige manier van componeren en zijn de Goldbergvariaties in die zin geen uitzondering. Op het schutblad van zijn eigen druk van het werk heeft Bach zelfs veertien ingenieuze raadselcanons op de baslijn uit de Aria geschreven, puur voor de grap.

Hoe dan ook zijn de Goldbergvariaties allesbehalve slaapverwekkend, maar of ze echt tegen slapeloosheid zijn gecomponeerd, blijft lastig te bewijzen. Misschien is het gewoon het leukst om Forkel maar op zijn woord geloven.