Jan Pieterszoon Sweelinck

Het was 1611 toen de Duitse organist en componist Heinrich Scheidemann naar Amsterdam afreisde. Zijn doel: in de leer gaan bij de grote Jan Pieterszoon Sweelinck. Het orgeltalent werd een van Sweelincks favoriete leerlingen en zou later de beroemde componist en organist Dietrich Buxtehude lesgeven, die weer de muzikale held van Bach zou worden. Het is maar een voorbeeld van de faam en invloed van Sweelinck, en hoe hij de basis legde voor grote componisten na hem.

Hoe Sweelinck organist werd

Sweelinck was nog maar 2 jaar toen hij met zijn familie mee verhuisde van Deventer naar Amsterdam. Van zijn vader, die organist was, leerde hij al jong de kneepjes van het vak. Hier bleek Sweelinck zo’n aanleg voor te hebben, dat hij waarschijnlijk op z'n vijftiende al de organist werd van de Oude Kerk, de belangrijkste kerk in Amsterdam. Het was precies dezelfde positie die zijn vader ook had bekleed. Sweelinck zou de aanstelling tot zijn dood op 59-jarige leeftijd behouden, waarna zijn zoon Dirck hem opvolgde.

Hoe de Reformatie Sweelinck bijna het orgel ontnam

Maar een jaar nadat Sweelinck organist van de Oude Kerk was geworden, kwam die positie ineens behoorlijk op losse schroeven te staan. In 1578 werd namelijk het katholieke stadsbestuur van Amsterdam afgezet en kwamen de kerken in handen van de protestanten. Zo ook de kerk waar Sweelinck werkte. Niet alleen veranderde het repertoire dat hij tijdens de diensten moest spelen, maar er werd zelfs besloten dat orgels uit de kerken moesten worden verwijderd; het orgel werd door gereformeerden namelijk als een wereldlijk instrument beschouwd. Gelukkig was er redding: de orgels waren geen eigendom van de kerken, maar van de stedelijke overheid, en die stak er een stokje voor. Zo kon Sweelinck de rest van zijn leven zijn taak om de orgels van de Oude Kerk te bespelen en te onderhouden blijven uitoefenen.

Waarom Sweelinck beroemd werd

Na de dood van zijn vader vervolgde Sweelinck zijn orgel- en klavecimbellessen waarschijnlijk bij Jan Willemszoon Lossy, stadsspeelman van Haarlem, en organisten van de grote kerken in die stad. Sweelincks roem nam zodanig toe, dat hij besloot om niet meer als Jan Pieterszoon door het leven te gaan, maar de achternaam van zijn moeder aan te nemen. Zijn vader stond 'slechts' bekend als organist Pieter Swybertszoon en zou ook een bastaardzoon zijn. De familienaam van Sweelincks moeder, die dochter van de stadschirurgijn was, genoot daarentegen wel aanzien.

De orgelimprovisaties, imitatietechniek en variatiekunst van Sweelinck werden alom geprezen. Met name na 1600 oversteeg zijn roem de landsgrenzen, waardoor talentvolle organisten uit het buitenland naar Sweelinck werden gestuurd om lessen bij hem te nemen in zijn huis in de Koestraat. Dit waren vooral orgeltalenten uit Duitsland, zoals Samuel Scheidt, Jacob Praetorius II en Heinrich Scheidemann. De leerlingen vertelden graag bij sollicitaties dat ze les hadden gehad van Sweelinck.

Ook werd Sweelinck steeds meer als orgelbouwexpert gezien. Hij keurde verschillende orgels verspreid over heel Nederland en reisde ooit naar Antwerpen af om een nieuw klavecimbel voor het stadsbestuur van Amsterdam te kopen.

Welke muziek Sweelinck componeerde

Hoewel Sweelinck vandaag de dag vooral bekend staat als componist, is het gek genoeg onbekend wie hem de kunst eigenlijk heeft bijgebracht. Toch moet hij deze scholing wel hebben gehad, want Sweelinck heeft een behoorlijk aantal stukken op zijn naam staan: meer dan 70 voor klavier (klavecimbel en orgel) en ruim 250 vocale werken. In Sweelincks tijd was zijn instrumentale muziek in feite alleen voor een kleine kring van leerlingen en collega’s bestemd. Daarom zijn die stukken toen niet uitgegeven en kennen we ze alleen van de originele manuscripten. Er zitten fantasieën en koraalvariaties op psalmen bij, maar ook variaties op liederen als Ick voer al over Rhijn.

De vocale stukken van Sweelinck werden echter nagenoeg allemaal tijdens zijn leven gedrukt en in heel Europa verspreid. Waarschijnlijk heeft hij deze werken niet bedoeld voor uitvoering in de kerk. Sweelinck koos namelijk Franstalige in plaats van Nederlandstalige psalmen om op muziek te zetten. De Nederlandse berijming was gebruikelijk in de kerken, maar de Franse taal had veel aanzien in de gegoede burgerij.

De nalatenschap van Sweelinck

De roem en invloed van Sweelinck waren groot. Zijn naam en muziek waren in heel Europa bekend. Via zijn leerlingen zou hij aan de basis staan van de zogeheten Noord-Duitse orgelschool, een periode waarin Duitse componisten als Dietrich Buxtehude, Johann Adam Reincken en Johann Sebastian Bach tot bloei kwamen.

In 1621 blies het Nederlandse icoon zijn laatste adem uit in Amsterdam. Hij werd begraven in de oostelijke kooromgang van de Oude Kerk met grafplaatnummer 99. Niemand minder dan Joost van den Vondel schreef het volgende grafschrift voor hem:

“Dits Sweelinck's sterfelyk deel; ten troost ons nagebleven;
't Ontsterfelyk hout de maet by Godt in 't eeuwig leven;
Daer streckt hy, meer dan hier omvatten ons gehoor,
Een goddlycke galm in aller Enghlen oor.”