Otto Ketting

"Muziek die zichzelf noot voor noot opnieuw uitvindt"

Een hoofdstuk van zo’n twintig bladzijden wijdt schrijver Elmer Schönberger aan de filmmuziek van Otto Ketting in de pas verschenen biografie Inspiratie wantrouw ik ten zeerste. Maar eerst schetst hij, onder de titel Scherpstellen, een meesterlijk portret van de componist in de openingspagina’s van het boek. Zo bezit Ketting "een stem die soms voor zichzelf terugschrikt, die een zekere vergeefsheid uitdrukt". En deze stem staat haaks op zijn muziek, die "zo intens en uitbundig kan zijn, zo non decrescendo en vastberaden", vindt de biograaf. "Al is er zeker ook, en in de loop der jaren steeds nadrukkelijker, het tastende van een muziek die zichzelf letterlijk noot voor noot steeds opnieuw uitvindt, gecombineerd met een intense lyriek en een diepmelancholische grondtoon."

Fragement uit De Aankomst van Otto Ketting

"Kon je maar naar je vader die je zo grenzeloos bewondert"

Otto Ketting wordt geboren in september 1935 als zoon van componist Piet Ketting. Op zijn negende, vlak na de oorlog, verlaat zijn vader het gezin. Na twee jaar kindertehuis in Noordwijk krijgt zijn moeder de voogdij over hem. "Een tegenvaller", schrijft Schönberger. "Jullie kunnen slecht met elkaar overweg. Kon je maar naar je vader, die je zo grenzeloos bewondert."

Ketting bezit een artistieke aanleg, wat hem betreft vooral voor tekenen en schrijven. Dat verandert plots, wanneer hij op zijn zestiende L’Histoire du Soldat van Stravinsky ziet en hoort. Componeren wordt zijn roeping.

Ketting begint met het schrijven van pianostukjes en neemt trompetles in Amsterdam. Een jaar later wil hij niet langer meer bij zijn moeder wonen, Ketting vertrekt naar zijn vader in Rotterdam. Hij verlaat het gymnasium, zonder diploma. Maar het lukt hem niettemin toegelaten te worden tot het Koninklijk Conservatorium in Den Haag, met als hoofdvak trompet.

Vanaf zijn negentiende speelt hij overal en nergens, "al vlug schnabbelde ik mezelf wezenloos", schrijft Ketting. Onder meer in het Residentie Orkest, waarvan chef Willem van Otterloo - leraar aan het conservatorium, die zijn schoonvader zal worden - de Sinfonietta van de tiener op het programma zet. Het geeft Ketting genoeg zelfvertrouwen om wat jaren later zijn trompet voorgoed te ruste te leggen, en zich aan het componeren te wijden.

Intrada (1958) uit het begin van Kettings componistenloopbaan

Schrijven voor de best bezochte documentaire ooit

Begin 1963 bezoekt Nederlands beroemdste cineast Bert Haanstra het Amsterdamse Concertgebouw om te luisteren naar een uitvoering van het Concertino voor orkest en jazzkwintet van Ketting. Enkele jaren daarvoor schrijft de componist zijn eerste soundtrack voor de film Chemie, een documentaire over de invloed van scheikunde op ons dagelijks leven.

Kennelijk ziet Haanstra het wel zitten in de 27-jarige Ketting, want hij vraagt hem voor het componeren van "enkele eenvoudige melodietjes, probleemloos en goed in het gehoor liggen" bij zijn nieuwe film Alleman, een portret met de verborgen camera van het opgekrabbelde en prettig kneuterige naoorlogse Nederland.

Nog altijd behoort Alleman tot de tien best bezochte Nederlandse bioscoophits, en de documentaire hoeft alleen maar speelfilms voor zich te dulden. "We zien een iconisch in beeld gebracht land op het breukvlak van twee tijdsgewrichten, vlak voordat alles voor eens en voor altijd anders moest en werd", schrijft Schönberger in zijn Ketting-biografie. "Een goeiig en gezellig Nederland, nijver, verzuild en toch verbonden, vertederend en ook wel wat gezapig."

Kettings muziek onderstreept "een min of meer behaaglijke status quo". De stukken die hij mag schrijven, mogen soms lengte hebben en enigszins op zichzelf staan - een zeldzaamheid in film - waardoor Ketting ze later kan hergebruiken in een Alleman-orkestsuite.

Bert Haanstra’s documentaire Alleman met muziek van Ketting.

De filmrecensenten hebben niet alleen oog voor Haanstra’s beelden, maar stuk voor stuk ook oor voor de soundtrack. Een van hen oordeelt zelfs: "Allemans succes is voor een zeer groot deel te danken aan Otto Ketting die de puntige muziek schreef".

Daarna dienen de regisseurs zich in een gestage stroom aan voor de componist. Veel lof krijgt Ketting voor zijn muziek bij een film over de schilderijen van Co Westerik. Musicoloog en schrijver Ernst Vermeulen is vol bewondering en legt in een interview Ketting de vraag voor of dit "een eerste stap is op weg naar een werkelijk gelukkig huwelijk tussen beeld en muziek". Misschien, antwoordt de componist. "Meestal is bij de film het beeld primair en de rest decor." Met Kees Hin, rechterhand van Haanstra en later zelfstandig filmmaker, werkt hij aan één speelfilm en zeven documentaires. "Ketting beschouwt het componeren als het zoeken van een gevoel", beschrijft Hin diens werkwijze.

Met Haanstra tenslotte maakt Ketting nog de documentaire Bij de beesten af (1972) en de speelfilm Dokter Pulder zaait papavers (1975). Na de première van die laatste schrijft De Telegraaf dat zijn filmmuziek "een voor ons land zeldzaam overtuigende kracht bezit".

Ketting vergelijkt het maken van filmmuziek met actionpainting. "Niet te lang nadenken, snel werken." Zijn hoogtepunt komt, volgens Schönberger, wanneer Hin hem vraagt om een soundtrack bij een documentaire over een archief met fotoportretten. "Toen heb ik gezegd, nee, dat moet juist een stomme film zijn. Helemaal geen geluid, geen muziek. Op dat moment dacht ik: nu heb ik mijn beste filmmuziek gemaakt."

Haanstra’s Speelfilm Dokter Pulder zaait papavers met muziek van Ketting

De Ketting-biografie Inspiratie wantrouw ik ten zeerste van Elmer Schönberger verscheen in de lente van 2022 bij uitgeverij Prometheus.