Danny Elfman

Per ongeluk filmcomponist worden: dat klinkt als iets onmogelijks. Toch kwam Danny Elfman op deze manier in het vak terecht. Door de ene toevalligheid na de andere veranderde hij van een gewone filmmuziek-fan in een beroemde filmcomponist - en dat zonder enige scholing. Dit zouden niet veel mensen kunnen, maar Elfman bleek er geknipt voor te zijn. Hij is een tegendraadse rebel die juist gemotiveerder raakt als mensen zijn muziek maar niks vinden, en alleen maar gedrevener wordt als hij meer ballen in de lucht moet houden.

Hoe werd Danny Elfman componist?

Het is bijna niet voor te stellen als je de muziek van de films Edward Scissorhands (1990) of Batman (1989) hoort, maar Danny Elfman heeft nooit enige muziekopleiding gevolgd. Sterker nog, hij schijnt vroeger zelfs uit het schoolorkest te zijn weggestuurd omdat hij geen aanleg voor muziek zou hebben. Toch had Elfman al vroeg een neus voor de kracht van filmmuziek. Als jongen bracht hij vele uren door in de bioscoop, waardoor hij de muziek van componist Bernard Herrmann ontdekte. Hoe zijn muziek en die van andere filmcomponisten allesbepalend was voor het beeld, sprak bij de jonge Elfman echt tot de verbeelding. De sciencefiction-, horror- en fantasyfilms die hij keek, plantten zonder dat hij het wist het zaadje voor zijn latere carrière.

Dat zaadje begon bij toeval te ontkiemen toen zijn ouders naar een andere buurt in Los Angeles verhuisden. Elfman kwam op een andere middelbare school terecht en moest nieuwe leeftijdsgenoten leren kennen. Zo ontmoette hij een kunstzinnige vriendengroep, waarin iedereen een instrument speelde. Eén van hen liet Elfman wat van de twintigste-eeuwse componist Igor Stravinsky horen. "Plotseling was er een hele nieuwe wereld voor mij", herinnert Elfman zich. Door Stravinsky ontdekte hij nog veel meer componisten, zoals Dmitri Sjostakovitsj en Béla Bartók. En zodra hij de muziek van Sergej Prokofjev hoorde, voelde Elfman meteen een diepe connectie. "Ik heb Russische wortels, maar wist niets van Russische muziek, en toch voelde het alsof deze muziek in mijn bloed zat."

Elfman besloot ook een instrument te gaan spelen. Hij maakte zijn middelbare school niet af, kocht een viool en ging op reis met een vriend. De trip begon in Parijs omdat zijn broer daar woonde. Op een dag was Elfman op zijn viool aan het oefenen in het appartement van zijn broer, toen de leider van de theatergroep Le Grand Magic Circus binnenkwam. Hij hoorde Elfman spelen en vroeg of hij zin had om mee te gaan met hun theatertour. Elfman had zijn viool nog maar vijf maanden onder zijn kin, maar wilde de gok wel wagen. Zo trad hij ongepland voor het eerst op als muzikant en schreef hij zijn eerste muziek.

Hoe kwam Danny Elfman in de band Oingo Boingo terecht?

Elfman bleef zijn muzikale horizon verbreden. Hij reisde door Afrika, waar hij allemaal instrumenten verzamelde. Toen hij echter ziek werd door hepatitis, moest hij in 1972 noodgedwongen naar huis terugkeren. Zijn broer had inmiddels de muziekgroep The Mystic Knights of the Oingo Boingo opgericht en vroeg Elfman erbij. Zo begon hij voor de band muziek te schrijven en te arrangeren. Uiteindelijk werd Elfman de leider, zanger en gitarist van de twaalfkoppige band, die verder ging als Oingo Boingo en rockmuziek begon te spelen. In Californië kreeg de band een cultstatus.

Weird Science van Oingo Boingo met Danny Elfman als zanger

Waarom componeert Danny Elfman zo veel voor regisseur Tim Burton?

Het toeval wilde dat niemand minder dan filmregisseur Tim Burton fan was van Oingo Boingo. Samen met acteur Paul Reubens (ook fan van de band) was hij op zoek naar een componist voor zijn allereerste speelfilm, Pee-wee's Big Adventure (1985). Hun oog viel op Elfman, ook al had hij nog geen enkele ervaring met het componeren van filmmuziek. Hij overwoog de aanvraag dan ook af te slaan, maar dacht toen: als ik voor twaalf mensen muziek kan schrijven, dan moet dat vast ook lukken voor een heel orkest.

Elfman ging met Burton in zee, en zo werd Pee-wee's Big Adventure zijn allereerste filmscore. Hij nam zich voor om elk jaar twee filmscores te componeren, zodat hij er ervaring mee op kon doen. Het was een tijd waarin alle muziek nog met de hand geschreven moest worden, waardoor Elfman naar eigen zeggen voortdurend onder het gumsel zat omdat hij zichzelf maar bleef verbeteren. Ondertussen zong en speelde hij ook nog in Oingo Boingo, maar merkte hij dat zijn passie steeds meer richting filmmuziek werd getrokken.

Elfman beschreef het moment dat zijn muziek voor het eerst door een orkest werd gespeeld als een van de meest opwindende ervaringen in zijn leven. "Het geluid was zo verbazingwekkend. Het was best verslavend. Precies op dat moment dacht ik: ik wil dit doen."

De samenwerking met Tim Burton bleek een schot in de roos. Beide creatievelingen zijn eigenzinnig en hebben een hang naar een gothic-achtige en absurdistische sprookjeswereld. Maar Elfman houdt ook van de manier waarop Burton werkt. Hij deelt namelijk weinig over zijn films als hij eraan begint; er is een script, er zijn wat tekeningen en hij vertelt hoe hij zich over de film voelt, maar dat is het. Deze ideeën passen eigenlijk nooit in een bestaand genre. "Dat is de hemel voor een componist", aldus Elfman over de vrijheid die hem dit geeft voor zijn muziek. Inmiddels zijn Burton en Elfman meer dan 35 jaar verder en hebben ze al voor 17 films samengewerkt.

Wat is de stijl van Danny Elfman?

Na zijn muzikale omzwervingen kwam Elfman weer uit bij waar hij begon: de filmscores waar hij mee was opgegroeid. Die vormden voor hem de basis om zijn eigen filmmuziek te componeren. Door veel naar de scores van Bernard Herrmann, Nino Rota en Erich Wolfgang Korngold te luisteren en te kijken naar hun films, leerde hij zichzelf de kneepjes van het vak. Ook de muziek van klassieke componisten als Stravinsky, Prokofjev, Bartók, Sjostakovitsj en Tsjaikovski, waarmee hij op de middelbare school kennismaakte, werd een grote inspiratiebron.

Maar dat betekende niet dat Elfman geen originele stijl ontwikkelde. Misschien juist doordat hij geen kaders van een opleiding had meegekregen, kon hij een heel eigen draai geven aan alles wat hij zichzelf leerde. Zo kwam hij tot een kenmerkende stijl met sprookjesachtige muziek, die een opvallend donkere en sinistere kant heeft. Dit krijgt Eflman bijvoorbeeld voor elkaar door speelse en toverachtige passages in mineur te componeren, waardoor iets onschuldigs een griezelige sfeer krijgt - een onheilspellend effect.

De muziek van Elfman heeft soms ook iets circus-achtigs door een 'oempa-oempa'-ritme dat hij gebruikt. Dit kun je goed horen in de score van Beetlejuice (1988). Volgens Elfman liep de tubaspeler zo ongeveer blauw aan als hij dit snelle ritme moest spelen. "Mijn muziek is gewoon vaak erg druk", aldus Elfman. "Ik grapte altijd met mijn manager dat als ik per noot werd betaald voor een score, ik superrijk zou zijn, omdat er zo veel noten in zitten."

Elfman heeft ook goed naar muziek van horrorfilms geluisterd. Zo laat hij vaak lage tonen, zoals die van een tuba of het lage register van een piano, tegelijk horen met hoge, ijle tonen van violen. Dat contrast zorgt voor een vervreemdend gevoel. Ditzelfde bereikt hij met een koor dat geen woorden zingt, wat een bovennatuurlijk effect heeft. Dit komt duidelijk naar voren in de film Edward Scissorhands. En het orgel, dat je snel associeert met horrorfilms en iemand als Dracula, duikt ook regelmatig op in de scores van Elfman, zoals Alice in Wonderland (2010).

Ook superheldenfilms als Batman, Hulk (2003) en Spider-Man (2002) hebben een score van Elfman. Hiervoor heeft hij teruggegrepen op de enorme, epische klank die een orkest kan maken met kopergeschal, slagwerk en dreigende ritmes. In de score van Hulk hoor je de invloed van het 'draaiende' thema dat Bernard Herrmann voor Vertigo (1958) schreef. Elfman experimenteerde voor Hulk ook met het toevoegen van elektronische muziek aan de orkestklank.

Elfman zelf is trouwens ook vaak in zijn soundtracks te horen. Zo speelt hij regelmatig zelf de percussiepartijen. Daarnaast heeft hij de stem ingezongen van Jack Skellington, de hoofdpersoon in The Nightmare Before Christmas (1994) en mixte hij zijn eigen stem voor de liedjes van de Oompa-Loompa's in Charlie and the Chocolat Factory (2005).

Waarom componeert Danny Elfman ook klassieke muziekstukken?

Op een gegeven moment wilde Danny Elfman niet alleen maar filmmuziek schrijven, omdat dit frustrerend begon te worden. "Ik vind het geweldig om voor films te componeren, maar je kunt niet schrijven wat je wilt schrijven", legt de componist uit. "Je moet altijd schrijven wat de film dient." Hij merkte dat hij veel van zijn filmmuziek nog veel langer had kunnen maken dan voor de film nodig was. Dat bracht Elfman bij weer een nieuwe uitdaging: klassieke muziekstukken componeren. Daarmee wilde hij een brug slaan tussen zijn filmmuziek en wat hij leuk vindt aan klassieke muziek. Hij nam zich voor om elk jaar een stuk te schrijven. Inmiddels heeft Elfman acht concertstukken op zijn naam staan, zoals zijn Celloconcert (2022), geschreven voor cellist Gautier Capuçon, en zijn Percussieconcert (2024).

Ook in dit genre onderwijst Elfman zichzelf. Zo luistert hij meestal naar zo veel mogelijk voorbeelden van andere muziekstukken en begint daarna te improviseren. Die losse ideeën werkt hij uit, totdat de beste daarvan samen één geheel gaan vormen. "Ik duik erin en voel mijn weg erdoorheen", vertelt Elfman hierover. "Dat is het plezier van componeren, zien waar de thema's me heen brengen."

Elfman heeft gezegd dat hij het componeren van klassieke muziekstukken veel moeilijker vindt dan het schrijven van filmmuziek, maar dat is juist de uitdaging die hij altijd opzoekt. De extreme tegenstelling van het ene moment aanwezig zijn bij een wereldpremière van zijn muziekstuk, en het andere moment op het podium te staan bij een rockconcert met een elektrische gitaar in zijn handen, is wat hem gaande houdt. "Ik probeer mezelf gewoon uit te dagen. Het is: óf je houdt jezelf in beweging, óf je sterft artistiek. Dan word je een reliek." Zelfs toen Elfman net begon met componeren en mensen zijn werk maar niks vonden, motiveerde die negativiteit hem alleen maar meer om eens te laten zien wat hij kon. Het typeert hoe Elfman zich van alles eigen weet te maken en om weet te zetten in unieke creativiteit.

Bron: A Conversation with Danny Elfman