Richard Wagner

Opera is niet alleen de rode draad in de muziek van Richard Wagner: gebeurtenissen in zijn persoonlijke leven brachten opera ook steeds weer op zijn pad. Zo ontmoette hij zijn eerste vrouw bij de opera, vernoemde hij zijn kinderen naar zijn operapersonages en ging hij uiteindelijk wonen bij het theater dat hij speciaal voor zijn opera’s had laten bouwen. En: met affaires, ballingschap en een arrestatiebevel had Wagners levensloop ook wel wat weg van een operadrama.

Hoe werd Richard Wagner componist?

Een van de meest trieste gebeurtenissen in het leven van Richard Wagner was ook het begin van zijn levensmissie. Toen de componist in spe nog maar zes maanden oud was, stierf zijn vader Carl aan buiktyfus. Wagners moeder Johanna trok daarop met haar negen kinderen in bij een vriend van haar overleden echtgenoot, Ludwig Geyer. Johanna trouwde met hem en zo heeft de opgroeiende Wagner hem hoogstwaarschijnlijk als zijn biologische vader beschouwd. Wagner had tot zijn puberteit zelfs Geyer als achternaam.

Nu wilde het lot dat Geyer acteur en toneelschrijver van beroep was, waardoor Wagner van zijn stiefvader zijn liefde voor theater meekreeg - iets wat anders misschien niet was gebeurd. Wagner speelde zelfs mee in zijn toneelstukken, onder andere in de rol van engel. Helaas moest Wagner ook zijn stiefvader op 8-jarige leeftijd al verliezen, maar de liefde voor theater bleef. Zo zag hij als 9-jarige jongen de opera Der Freischutz van Carl Maria von Weber, door de componist zelf gedirigeerd - een ervaring die een verpletterende indruk maakte. Ook kreeg Wagner naar eigen zeggen interesse in muziek mee van deze componist, die bij hen thuis over de vloer kwam toen Wagner nog een kind was.

Toch zou pas later blijken dat Wagner aanleg voor muziek had. Toen hij in 1831 in Leipzig begon met zijn muziekstudie, kreeg hij van zijn pianoleraar te horen dat hij de piano mishandelde als hij erop speelde. Wagner begon muziek voor piano en orkest te componeren, maar zijn liefde voor muziek smolt steeds meer samen met zijn wens om toneelschrijver te worden. In 1833 was het zover: zijn eerste opera, Die Feen, was een feit.

Hoe hield Richard Wagner zich bezig met politiek?

Maar er was ook iets anders waar Wagner veel waarde aan hechtte: politiek. In de nasleep van de Franse Revolutie waren aan het begin van de negentiende eeuw in heel Europa revoluties gaande. Tijdens de nationalistische revolutie van 1849 in Dresden maakte Wagner handgranaten en stond hij op de uitkijk op een kerktoren. Ook had hij in aanloop naar dit moment opruiende teksten gepubliceerd. Wagner kreeg een arrestatiebevel en moest vluchten voor een mogelijke doodstraf. Met behulp van de bevriende componist Franz Liszt - die later nog een belangrijke rol zou gaan spelen in Wagners leven - wist hij Zwitserland te bereiken. Daar stond Wagner twaalf jaar ballingschap te wachten.

Wagner moest overigens wel vaker vluchten. Hij werd namelijk op de hielen gezeten door schuldeisers omdat hij meer geld uitgaf dan hij had. Toen Wagner in Riga werkte als directeur van de opera aldaar, moest hij de stad ontvluchten om uit hun handen te blijven. Maar ook deze benarde situatie was weer productief voor zijn werk: tijdens de stormachtige overtocht naar Londen deed Wagner namelijk inspiratie op voor zijn opera Der fliegende Holländer (luister maar eens naar de onstuimige ouverture). Vervolgens streek hij in Parijs neer, waar de wetten rondom schulden iets makkelijker te ontwijken waren. Wagner kon zijn schuldeisers echter niet eeuwig blijven ontlopen: in 1840 voltooide hij zijn opera Rienzi in een gevangenis voor schuldenaars.

Met wie trouwde Richard Wagner?

Wagners opera’s hadden nog meer in petto voor het levensverloop van de componist. Want als directeur van de opera van Magdenburg werd hij verliefd op een van de zangeressen, Wilhelmine Planer (Minna). Hun trouwdag in 1836 was het begin van een stormachtig huwelijk, waarin ze allebei affaires hadden.

Toen Wagner tijdens zijn ballingschap in Zürich woonde, ontmoette hij het echtpaar Wesendonck. Beiden waren grote bewonderaars van zijn muziek. Otto Wesendonck schonk Wagner een huisje op zijn landgoed en leende hem geld, maar met Mathilde Wesendonck ging die bewondering verder - ze kreeg een verhouding met de componist. Ze werd een inspiratiebron voor Wagner: hij begon een opera te componeren over het liefdesverhaal van Tristan en Isolde en schreef ook de Wesendonck Lieder op vijf gedichten van zijn minnares. Maar uiteindelijk onderschepte Wagners vrouw een brief van de geliefden en kwam tussenbeide. Hier scheidden de wegen van Wagner en Minna, en de componist vertrok naar Venetië.

Maar vervolgens kwam Wagners vriend Liszt weer om de hoek kijken. Wagner leerde namelijk diens dochter Cosima kennen... en er begon opnieuw een romance te ontstaan. Zij was echter getrouwd met de bekende pianist Hans von Bülow, met wie Wagner bevriend raakte, en Wagner was ook nog steeds officieel getrouwd. Net als bij de Wesendoncks een ongemakkelijke klucht dus, die behoorlijk wat schandaal opleverde. Von Bülow werd zich op een gegeven moment bewust van de relatie van zijn vrouw en vriend, maar hij bleef Wagner als componist bewonderen. Tijdens de affaire kregen Wagner en Cosima drie kinderen: Isolde, Eva en als laatste Siegfried, voor wie Wagner de Siegfried Idylle componeerde. Uiteindelijk stemde Von Bülow in met een scheiding en verbrak hij alle contact met Wagner. Tegen iemand anders schijnt hij te hebben gezegd: “Als het iemand anders dan Wagner was geweest, had ik hem neergeschoten…" Nadat Wagners vrouw Minna was overleden, trouwde de componist in 1870 met Cosima.

Hoe vernieuwde Wagner opera als genre?

Wagner had zulke revolutionaire ideeën voor opera, dat hij bestaande theaters niet altijd geschikt achtte voor zijn werk. Langzaam begon het idee te ontstaan om een eigen theater te bouwen. Ondertussen werkte Wagner aan zijn belangrijkste theoretische werk: Oper und Drama (1851), waarin hij zijn idealen voor opera als kunstvorm uiteenzette. Zo beschreef hij zijn idee 'gidsen-naar-gevoel', muzikale motieven die gekoppeld zijn aan personages of voorwerpen en die de luisteraar extra informatie kunnen geven. De komst van een personage of diens ware identiteit kon bijvoorbeeld onthuld worden door diens vaste melodie te laten horen, zonder dat het personage op het podium was. Dit werd later het leitmotief genoemd en is niet meer weg te denken uit muziek; ook in filmmuziek is het een belangrijke rol gaan spelen. Denk maar aan de soundtrack van John Williams voor de film Jaws, waarin je de moordlustige haai niet ziet, maar weet dat hij er is omdat je zijn beroemde thema hoort aanzwellen.

Ook beschreef Wagner zijn ideaal om alle kunstvormen samen te voegen en ze zo één groot doel te laten dienen. Dit kunstwerk noemde hij zelf geen opera meer, maar drama, en wordt vandaag de dag ook wel een Gesamtkunstwerk genoemd. Een van Wagners bekendste voorbeelden daarvan is de operacyclus Der Ring des Nibelungen. Die bestaat uit vier opera’s die samen één geheel vormen: Das Rheingold, Die Walküre, Siegfried en Gotterdämmerung. De muziek loopt vrijwel continue in elkaar over met leitmotieven als verbindende elementen. De hele Ring duurt maar liefst 15 uur en Wagner had wel 21 jaar nodig om het werk te voltooien. Het verhaal draait om een ring die de macht over de wereld garandeert, maar de ring is vervloekt. Goden, helden en mythische wezens proberen het machtige voorwerp in handen te krijgen, maar de strijd laat een spoor van dood en intrige na.

Voor de uitvoering van de grootse Ring-cyclus kwam Wagners droom in vervulling: hij liet een speciaal theater bouwen in het Duitse Bayreuth. Hierin zat het orkest voor het eerst in de geschiedenis in een verzonken gedeelte en ging het zaallicht uit tijdens de voorstellingen. Deze aspecten zijn vandaag heel normaal, maar zijn dus ooit begonnen als revolutionaire ideeën van Wagner. Ook liet de componist een nieuw instrument maken, de Wagner-tuba, om het geluid van de koperblazers in Der Ring des Nibelungen nog voller te maken. In 1876 ging de complete Ring in première, wat vier dagen kostte.

Ook Wagners Tristan und Isolde (1865) is van groot belang geweest voor de muziekgeschiedenis. De opera is gebaseerd op een middeleeuwse romance waarin de geliefden Tristan en Isolde niet bij elkaar kunnen zijn, behalve als ze in de dood één worden. Bijzonder was een door Wagner bedacht akkoord dat het Tristan-akkoord is gaan heten: een wringende samenklank die wordt uitgerekt maar niet oplost in een harmonieus akkoord, als verklanking van onvervuld verlangen. Dit werd later een grote inspiratiebron voor andere componisten.

Was Richard Wagner antisemitisch?

Wagner schreef niet alleen over muziek en drama: ook zijn antisemitische gedachtegoed heeft hij gepubliceerd. In 1850 schreef hij het artikel Das Jodenthum in der Musik (Het jodendom in muziek). Hierin betoogde hij dat joodse mensen geen echte kunstmuziek konden schrijven; louter oppervlakkige muziek voor financieel gewin, omdat ze volgens hem te ver van de geest van het Duitse volk af stonden. Ook kraakte hij de joodse componisten Mendelssohn en Meyerbeer af. Dit alles kwam hem tijdens zijn leven al op flinke kritiek te staan en ook vandaag de dag is dit facet van Wagner uiteraard controversieel. Het is niet verrassend dat Adolf Hitler een groot liefhebber van Wagner werd en zijn muziek onderdeel werd van de nazi-campagne.

Hoe overleed Richard Wagner?

Hoe ouder Wagner werd, hoe meer hartproblemen hij kreeg. Hij verbleef vaak in Italië voor zijn gezondheid, maar op de middag van 13 februari stierf hij aan een hartaanval in het zestiende-eeuwse paleis Ca’ Vendrami Calergi in Venetië. Met een begrafenisgondel werd zijn lichaam over het Grand Canal gevaren als begin van zijn reis terug naar Duitsland. Daar werd de componist begraven in de tuin van Villa Wahnfried, zijn huis bij zijn geliefde Bayreuther Festspielhaus. Na de dood van haar man bleef Cosima zich inzetten voor de Bayreuther Festspiele, Wagners eigen festival dat nog altijd bestaat. Na haar dood werd haar as bij het graf van haar man geplaatst.