Joseph Haydn

Een zachte, voorspelbare niets-aan-de-hand-melodie en dan ineens: een keiharde paukenslag. De Surprise-symfonie is één van de vele voorbeelden van de muzikale humor van Joseph Haydn. Maar niet alleen dit aspect van zijn muziek zorgde ervoor dat hij de beroemdste componist van Europa werd; hij bracht ook belangrijke vernieuwingen teweeg die de muziekgeschiedenis voor altijd zouden veranderen.

Hoe werd Haydn componist?

Op het eerste gezicht was het gezin waarin Haydn opgroeide heel gewoon: zijn vader was wielenmaker en zijn moeder kok in een kasteel. Maar bijzonder was dat muziek de boventoon voerde in huize Hadyn. Er werd volop samen gezongen: Haydns vader was namelijk ook een fervent volksmuzikant en speelde harp, Haydns moeder en de buren zongen er melodieën bij. Op een gegeven moment hoorde een neef Haydn zingen. Hij was zo onder de indruk van zijn talent, dat hij aanbood de jongen in huis te nemen en te onderwijzen. In het dorpje waar Haydn opgroeide waren geen mogelijkheden voor muzikaal onderwijs, dus gingen zijn ouders akkoord.

Zo ging Haydn al op zijn zesde uit huis, maar hij vond het heerlijk om zo veel over muziek te ontdekken. Hij leerde niet alleen viool en klavecimbel spelen, maar had ook een heel goede zangstem. Binnen twee jaar leverde die hem een mooie plek op in het koor van de Stephansomkathedraal in Wenen. Het verhaal gaat zelfs dat Haydn heeft gezongen op de begrafenis van Antonio Vivaldi. Maar Haydn was niet alleen bezig met zingen: In de tussentijd verdiepte hij zich ook in allerlei boeken over componeren.

Op een gegeven moment kreeg Haydn de baard in de keel en kon hij niet meer de hoge stem in het koor zingen. Toen hij ook nog eens als grap de staart van een van zijn koorgenoten afknipte, werd hij op straat gezet. Vanaf dat moment was Haydn, nog maar zeventien jaar oud, op zichzelf aangewezen. Gelukkig kon hij een paar maanden onderdak krijgen bij een vriend. Haydn voorzag in zijn levensonderhoud door les te geven, maar bleef zich ondertussen in componeren verdiepen door de klavierwerken van Carl Philipp Emmanuel Bach te bestuderen.

Na een aantal jaar ontmoette Haydn de grote componist Nicola Porpora, die zijn leermeester werd. Steeds meer kwam Haydn in trek als musicus, leraar en componist. Uiteindelijk trad hij in dienst als kapellmeister van graaf Morzin, maar op een gegeven moment moest de graaf vanwege geldtekort zijn muzikale personeel ontslaan. Gelukkig kreeg Haydn snel een zelfde soort baan aangeboden bij de rijke familie Esterházy. Hier zou hij bijna dertig jaar in dienst blijven, veel musiceren en ongelofelijk veel muziek componeren. Zo groeide Haydn uit tot een van de meest gevierde Europese componisten van zijn tijd.

Waarom is de muziek van Haydn zo grappig?

Een belangrijk kenmerk van de muziek van Haydn is humor. Zo heeft zijn Strijkkwartet op. 33 nr.2 de bijnaam De grap omdat er in het laatste deel een aantal valse eindes zit. Haydn zet je steeds op het verkeerde been: je denkt dat het stuk is afgelopen, maar dan gaat de muziek toch weer verder. Ook componeerde Haydn het derde deel van zijn Symfonie nr.47 als een palindroom: eerst klinkt het thema in de originele versie, daarna achterstevoren. En in het laatste deel van Symfonie nr.60 (bijgenaamd Il distratto, oftewel De afgeleide), heeft Haydn de muziek zo gecomponeerd dat het net lijkt alsof de strijkers plotseling hun instrument gaan stemmen.

Een van de bekendste humoristische stukken van Haydn is Symfonie nr.45, de Vaarwelsymfonie. Haydns werkgever Prins Esterházy verbleef graag met zijn hele hofhouding op zijn favoriete zomerverblijf op het platteland van Hongarije. Op een gegeven moment bleef hij langer dan gewenst, waardoor al het personeel nog langer van hun gezin gescheiden was. Ze vroegen hulp aan Haydn, die een elegante oplossing bedacht. Hij componeerde de Vaarwelsymfonie, waarbij tijdens het laatste deel de musici één voor één stopten met spelen en het podium verlieten – totdat Haydn als violist samen met een andere violist overbleef. De boodschap was duidelijk: de volgende dag keerden de prins en zijn hofhouding weer terug.

De mensen die Haydn hebben gekend, beschrijven hem als iemand met twee kanten: een serieuze en een humoristische. Hij was een toegewijd katholiek, dacht diep na over spirituele zaken en kon daar met passie over spreken. Ook zijn muziek reflecteert deze kant. Zo ondertekende Haydn zijn stukken vaak met 'Laus Deo' (prijs God) en componeerde hij verschillende religieuze muziekstukken. Het orkestwerk Die sieben letzten Worten, bijvoorbeeld, is gebaseerd op de zeven laatste woorden van Jezus Christus. Ook schreef Haydn het oratorium Die Schöpfung (De schepping), waarin de schepping van hemel en aarde volgens Genesis muzikaal wordt weergegeven. Het stuk begint met de allereerste momenten van de schepping, waarbij het lijkt alsof de dissonante muziek aan het zoeken is en de klanken zich nog moet vormen. Haydn beschouwde het componeren van dit werk als een religieuze daad.

Waar komt de bijnaam 'Papa Haydn' vandaan?

Het verhaal achter de Vaarwelsymfonie laat duidelijk zien dat de vriendelijke en behulpzame Haydn een vaderlijke status had voor alle medewerkers aan het hof van Esterházy. Die leverde hem de bijnaam 'Papa Haydn' op. Zijn vaderlijke imago werd versterkt doordat het leeftijdsverschil tussen Haydn en zijn collega's aan het hof groot was. Haydn heeft zelf nooit kinderen gekregen. Hij was wel getrouwd, maar zijn huwelijk met Maria Anna Theresia Keller was zeer ongelukkig.

De bijnaam werd ook buiten het hof gebruikt als teken van affectie, onder andere door Mozart, met wie Haydn bevriend was. De twee componisten maakten ook graag samen muziek. Zo speelden ze wel eens samen strijkkwartet (Haydn op viool en Mozart op altviool) en namen ze tijdens een uitvoering van Mozarts strijkkwintetten allebei een altvioolpartij voor hun rekening. Daarnaast droeg Mozart zes van zijn strijkkwartetten aan Haydn op. "Ontvang ze alstublieft vriendelijk en wees een vader, gids en vriend voor hen!" schreef Mozart erbij.

De keuze voor het strijkkwartet had ook een 'vaderlijke' reden: Haydn werd ook wel de vader van het strijkkwartet en van de symfonie genoemd. Hoewel hij het strijkkwartet en de symfonie niet had uitgevonden, waren zijn bijdragen aan de ontwikkeling van deze genres zo groot, dat hij tijdens zijn leven al deze bijnaam kreeg. Hij gaf de genres de vorm die ze vandaag de dag nog steeds hebben. Haydn zou in totaal maar liefst 107 symfonieën en 68 strijkkwartetten componeren.

Waarom liggen er twee schedels in Haydns graf?

Vijf jaar voor zijn dood verslechterde de lichamelijke conditie van Haydn zodanig, dat hij niet meer kon componeren. De muzikale ideeën bleven echter wel in hem opkomen, zonder dat hij er uiting aan kon geven. Dat maakte hem behoorlijk onrustig. Haydn overleed in 1809 op 77-jarige leeftijd. Hoewel hij een enorme status had als componist, kreeg hij een eenvoudige begrafenis. Dit had te maken met de inval van het leger van Napoleon in Oostenrijk. In de maand van zijn dood maakte Haydn zelfs nog een bombardement mee van zijn woonwijk in Wenen.

Toen het graf van Haydn elf jaar later werd verplaatst naar een plek die zijn status als componist meer eer aandeed, werd ontdekt dat zijn schedel ontbrak. Die bleek te zijn gestolen door frenologen, pseudowetenschappers die aan de hand van metingen aan het hoofd probeerden mentale eigenschappen af te lezen. Zij waren nieuwsgierig of Haydns muzikale genie aan zijn schedel te zien was. Pas in 1954, maar liefst 145 jaar na Haydns begrafenis, werd zijn schedel herenigd met zijn lichaam.