Pianist Menahem Pressler (99) overleden

De pianist die 120 jaar wilde worden

Pianist Menahem Pressler zat met zijn gezicht altijd zo dicht op de toetsen, dat een van zijn leraren eens vroeg: "En, hoe ruikt de vleugel?" Een Britse recensent zag hem begin jaren zestig in diezelfde karakteristieke houding musiceren in het Beaux Arts Trio: "Zijn mond opende zich als een ademende goudvis of iemand die op het punt staat een ring van sigarettenrook te blazen, misschien in een poging om zichzelf aan te moedigen nog mooiere klanken uit de vleugel te toveren."

Ruim een halve eeuw was Pressler het hart van dit beroemdste pianotrio ter wereld. Violisten en cellisten kwamen en gingen, maar hij bleef tot het einde. Maar het betekende geen welverdiend pensioen voor de toen 84-jarige pianist. Want Pressler besloot doodgemoedereerd zijn solocarrière weer op te pakken. Hij debuteerde op zijn negentigste zelfs bij de Berliner Philharmoniker met Mozarts Zeventiende Pianoconcert.

Rond die tijd woonde muziekjournalist en schrijver Bas van Putten een masterclass van de oude pianist bij. "Pressler", schreef hij, "heeft de dood verslagen. Zijn meesterschap baadt in het aureool van ongenaakbaarheid dat hoogbejaarde charme tot een mijnenveld kan maken, charme die van anderen niets meer verwacht en namens de beschaving toch maar volhoudt, voor het goede voorbeeld."

Presslers debuut (90) bij de Berliner Philharmoniker

Beluister hier het gesprek dat Hans Haffmans had met Lucas Jussen.

Ternauwernood aan de Holocaust ontsnapt

Pressler wordt geboren eind december 1923 in het Duitse Maagdenburg in een Joods gezin. Zijn vader drijft een zaak in herenkleding. In zijn kindertijd raakt Duitsland steeds meer in de greep van Hitlers nazi’s en hun jodenhaat. Tijdens de Kristallnacht begin november 1938, slaan bruinhemden de winkel kort en klein, en besluit het gezin naar Palestina te vluchten.

Na zes angstige maanden wachten op visa in de Italiaanse havenstad Triëst weten ze - vlak voor het uitbreken van de oorlog - met de laatste boot naar het Midden-Oosten te ontsnappen. In de bagage van Pressler zit een pakket van zijn Duitse pianoleraar Edmund Kitzel, die hem - ondanks een verbod van de nazi’s - in de jaren dertig stiekem blijft lesgeven. In een brief spoort de oude man Pressler aan om een muzikale loopbaan na te streven. En hij sluit een aantal partituren bij, waaronder Reflets dans l’eau van Claude Debussy. De Franse componist zal voor Pressler de deuren naar een grote carrière openen als hij begin september 1946 het Debussy Concours in San Francisco wint.

Deelnemers moeten 27 werken van Debussy uit hun hoofd spelen. De 22-jarige Pressler kent er maar drie en weet met moeite in Palestina bladmuziek van nog zestien stukken te vinden. Zes dagen voor het concours komt hij om drie uur ’s nachts aan in New York, waar hij de ontbrekende partituren koopt.

Hij bestudeert ze in de trein naar San Francisco. Bij aankomst huurt Pressler meteen een vleugel om de muziek in te studeren. De volgende dag moet hij al optreden. Drie van de 65 kandidaten belanden in de finale. Ze spelen achter een scherm, zodat de jury - met componist Darius Milhaud - alleen op hun spel kan afgaan. Over de winnaar "was vanaf het begin geen twijfel", zegt Milhaud. De nummer twee studeert zo’n anderhalf jaar op het repertoire dat Pressler zich in een paar maanden, soms luttele dagen, eigen moet maken.

Menahem Pressler (94) speelt Debussy’s Clair de Lune

‘De repetities waren bloedig’

De Franse muziek zit Pressler als gegoten, zij weerspiegelt "sfeer van een droom waarin de muziek grenst aan de stilte". Misschien ligt daar de oorsprong van zijn ambitie, schrijft Cynthia Wilson in haar Pressler-biografie Always something new to discover, om "de geschiedenis in te gaan als de zachtst spelende pianist ter wereld".

Hij vestigt zich eind jaren veertig definitief in Amerika en verandert - om zijn Joodse identiteit te benadrukken - zijn voornaam van Max in Menahem, wat in het Hebreeuws ‘de trooster’ betekent. In 1955 begint hij met de Franse violist Daniel Guilet en cellist Bernard Greenhouse het Beaux Arts Trio. En zij zetten het pianotrio op de muzikale wereldkaart.

Meer dan zeventig concerten per seizoen doet het Beaux Arts die eerste jaren, vaak in kleine Amerikaanse steden. "We kregen zo’n 300 dollar per avond voor het hele trio’, herinnert Pressler zich, "en de repetities waren "bloedig", want Daniel was de enige van ons met ervaring in een goede kamermuziekgroep. We reisden in één auto en traden in zulke perioden zes dagen per week op. "Het is net een huwelijk", zei Bernard, "maar dan met alleen de nadelen ervan." Maar het was het waard."

Het Beaux Arts Trio in de jaren zeventig met violist Isidore Cohen en cellist Bernard Greenhouse

Pressler blijft uiteindelijk 53 jaar de drijvende kracht achter het Beaux Arts Trio. En zelfs daarna weet hij dus niet van ophouden, zonder dat zijn spel aan kracht inboet. Zijn vrouw Sara, zegt hij, noemde hem altijd een geluksvogel. "Als mijn boterham al eens van de tafel viel, was dat altijd met de beboterde kant naar boven. Ik ben de gelukkigste man, die ik ooit heb ontmoet. Ik wil blijven spelen tot mijn 120ste jaar."

Beluister opnames van Menahem Pressler op Spotify