Milan Kundera (94) overleden, schrijver die de essentie vond in muziek

Milan Kundera groeide op in de plaats Brno in het toenmalige Tsjechoslowakije. Hij kreeg op jonge leeftijd zijn eerste pianolessen. Zijn vader was naast pianist ook muziekpedagoog en rector van het conservatorium van Brno. Toen Milan ervoor koos compositie te studeren lag het voor de hand dat hij in de muziek verder zou gaan, maar dat kwam niet uit.

Internationale doorbraak

Kundera ging aan de filmacademie in Praag studeren. Na zijn afstuderen in 1952 ging hij wereldliteratuur doceren aan de universiteit. Hij brak internationaal door in 1984 met de roman De ondraaglijke lichtheid van het bestaan. De titel slaat op de levenshouding van de hoofdpersoon chirurg Tomas, die liefde ziet als plezier maken en niets heeft met politiek. Zijn lichtheid wordt ruw onderbroken als er Russische tanks de stad binnenrijden en de Praagse lente eindigt. Kundera kwam vaak op lijstjes voor als mogelijke Nobelprijswinnaar, maar was nooit winnaar van deze prestigieuze onderscheiding. Zijn laatste roman Het feest der onbeduidendheid verscheen in 2014.

Het voorbeeld van Leos Janáček

In zijn proza is de muziek nooit ver weg. Zo gebruikte hij structuren van composities om zijn werk vorm te geven. De muziek van zijn landgenoot Leos Janáček was voor hem een belangrijk voorbeeld als het erom ging bij het schrijven tot de kern te komen:

“Hij is een van de grootsten van de moderne muziek. In de tijd dat Schönberg en Stravinsky nog composities voor groot orkest schrijven, geeft hij zich er al rekenschap van dat een orkestpartituur doorzakt onder de last van nutteloze noten (…) Alleen de noot die iets essentieels te vertellen heeft, heeft bestaansrecht. Met de roman is dat ongeveer hetzelfde: ook die is overbelast door de ‘techniek’, door conventies. […] Mijn gebod is ‘janáčekiaans’: de roman ontdoen van het automatisme van de romantechniek, het romanverbalisme.”

Het citaat zegt veel over de stijl van de schrijver. Hij probeerde in zijn werk met zo weinig mogelijk woorden iets essentieels zeggen en vermeed het om heel diep in te gaan op de emoties van zijn personages.

Muzikale leestempo

Een andere muzikale connectie in het werk van Kundera is het leestempo. Zoals in de muziek het tempo wisselt, zo paste Kundera deze versnelling of vertraging ook in zijn romans toe. Een mooi voorbeeld is de roman Het leven is elders. Ieder deel heeft een andere muzikale tempoaanduiding en daarbij zijn er grote grote verschillen in (lees)duur en vertelde tijd.

Vlucht naar Frankrijk

Kundera ontvluchtte het communistische bewind in Tsjechoslowakije in 1975 en vestigde zich met zijn vrouw in Parijs. Hij had in zijn land toen al enige tijd een publicatieverbod, onder meer vanwege zijn satirische debuutroman De grap. Met zwarte humor beschreef hij daarin hoe het leven was onder het communistische regime en hoe hij uit de partij was gezet. Na de Praagse Lente werd het boek gezien als een politiek pamflet waarna hij niet meer mocht publiceren en lesgeven. Nadat hem de Tsjechische nationaliteit was afgenomen, kreeg hij het Franse staatsburgerschap.