Waarom stille films eigenlijk nooit stil waren

Voltijds baan

De allereerste films dateren van 1895. Dit waren 'stomme films', dus zonder geluid. Met enkel beelden, mime en een sporadische tussentitel vertelden filmmakers op een creatieve manier volledige verhalen.

Maar echt stil waren de films niet, want er hoorde muziek bij. "Als musicus maak je de film compleet", zegt filmbegeleider Daan van den Hurk.

Rond 1910 ontstonden de eerste bioscopen waar je films kon kijken. Al die theaters namen musici in dienst, van een enkele pianist tot hele symfonieorkesten. Dit was een voltijdsbaan voor vele muzikanten. Ruim 800 musici waren in vaste dienst bij Nederlandse bioscopen.

Improviserende pianisten en bioscooporkesten

Pianisten speelden vaak muziek die was geïmproviseerd. Zij moesten zich op het moment aanpassen aan de film. Vaak hadden ze niet de mogelijkheid om de film eerst zelf te bekijken. Want een film even opzetten, dat ging toen niet zomaar. Volgens Daan van den Hurk probeerden pianisten elke keer wat nieuws te verzinnen, maar "ze kennen hun ritmes en harmonieën om op terug te vallen".

Soms huurden bioscopen hele ensembles in. Zij studeerden gecomponeerde muziek in. Dit kon voor een specifieke film geschreven zijn of het waren fragmenten van bekende klassieke stukken.

Verder werden er ook stukken gecomponeerd die musici konden gebruiken voor bepaalde soorten scènes. Als een pianist een film begeleidt met een romantische scène, dan had hij romantische muziekstukken klaarstaan om bij zulke scènes te spelen. "Dat kun je vergelijken met wat we tegenwoordig stock music zouden noemen, voor documentaires bijvoorbeeld", zegt Van den Hurk.

Een bekende filmbegeleider was Dmitri Sjostakovitsj. Hij speelde in zijn vroege jaren als componist in bioscopen om de kost te verdienen. Sjostakovitsj schreef later voor Russische films als Nieuw Babylon en King Lear de stukken die orkesten speelden tijdens de vertoning.

Een slagveld

Vanaf de jaren '30 kwam een einde aan het tijdperk van de stomme film. Dat betekende een slagveld voor duizenden musici wereldwijd die in dienst waren van filmtheaters. Zij verloren in een paar jaar hun baan. In Duitsland en Nederland richtten de filmtheaters zelfs fondsen op voor deze musici, om de werkeloosheid op te vangen.

De opkomst van digitale media zorgt ervoor dat de stomme film een opmars kan maken. Het is makkelijker om een gedigitaliseerde film te vertonen, zonder dat een filmrol vervoerd moet worden. Er is volgens Van den Hurk een levendige wereld van filmmusici. "De cirkel is klein, maar groter dan je denkt."

Silent Film Festival

Het Nederlands Silent Film Festival is van 16 januari t/m 19 januari 2025 in Eindhoven. Daan van den Hurk is de oprichter van het festival. Hij is zelf een veelgevraagd begeleider van films en speelt tijdens zijn festival mee op de piano.

"Ik voel altijd een hele grote verantwoordelijkheid naar het publiek en de film toe", zegt Van den Hurk. "De muziek kan de film maken of breken."

Oók voor zijn interpretaties van andere muziek heeft Van den Hurk veel geleerd door het begeleiden van films. "Ik ben een compositie gaan zien als een film: alsof er karakters verscholen zitten in de muziek. Zo kan ik extra diepgang aan mijn interpretatie toevoegen."