Dirigent Bernard Haitink (1929-2021)

Ruim zestig jaar stond dirigent Bernard Haitink aan de wereldtop. De eenzelvige jongen uit Amsterdam veroverde de grote podia met zijn introverte stijl. Er hing een veld van energie om hem heen: hij belichaamde de muziek", vond een oud-musicus van het Concertgebouworkest, waarvan Haitink een kwart eeuw chef was. "Het was alsof wij door hem bespeeld werden."

"Tot de laatste maat alert, soeverein en onvergetelijk"

Haitink begon als dirigent in de jaren vijftig bij het Radio Filharmonisch en met dat orkest nam hij op zijn negentigste ook afscheid van het Nederlandse publiek. Hij sloot zijn rijke loopbaan af met Bruckners Zevende symfonie, waarvan hij al droomde sinds hij het stuk in zijn kindertijd op de radio hoorde. Haitink was "tot de laatste maat alert, soeverein en onvergetelijk", schreef NRC Handelsblad over deze ZaterdagMatinee. "Muziek was altijd zijn levenselixer."

Hij werd vooral beroemd door zijn vertolkingen van componisten als Bruckner, Debussy, Beethoven en - vooral - Mahler. "Na Mahlers Negende met Haitink in Luzern in 2018 was menig orkestlid in tranen", vertelde contrabassist Dominic Seldis van het Concertgebouworkest. "Want hij liet ons woordeloos voelen wat het betekent om mens te zijn. Met de jaren werden zijn gebaren kariger: een hoofdbeweging, een glimlach, de oogopslag van een negentiger die weet dat zijn tijd opraakt. Meer bleek niet nodig. Hij bracht in orkestmusici, buitengewone krachten naar boven, toonde ons deuren die we voordien niet zagen. Zullen ze zich zonder hem nog openen? We weten het niet. Zo is het leven."

Afscheidsconcert Haitink tijdens de ZaterdagMatinee in Amsterdam

Geen video te zien? Bekijk de video op NPO Start.

"Lieve hemel, wat een schooljongen!"

Haitink wordt geboren op 4 maart 1929 in Amsterdam. Zijn vader werkt als directeur van het gemeentelijke energiebedrijf. Zijn moeder komt uit een kunstzinnige familie, speelt piano en zingt Schubert-liederen. Bernard is de jongste van drie kinderen en eenzelvig. De oorlog versterkt dat isolement. De muziek is een vluchtweg uit deze onveilige wereld. Hij gaat viool studeren aan het conservatorium. Maar Haitink vindt zichzelf "een middelmatig violist" en zet daarom zijn zinnen op het dirigeren.

In 1954 mag hij meedoen aan de dirigentencursus van de Nederlandse Radio Unie (NRU). Als slotstuk leidt hij het Radio Filharmonisch door het Vorspiel en Liebestod uit Wagners opera Tristan und Isolde. Een dirigent is geboren. Als chef Paul van Kempen sterft, wordt de 27-jarige Haitink zijn opvolger. Al snel maakt hij zijn debuut bij het Concertgebouworkest. "Lieve hemel, wat een schooljongen!" roept een vrouw in het publiek als hij de trappen afkomt. Maar het optreden wordt een succes.

Haitink staat op de radar van het beste orkest van Nederland. Chef-dirigent Eduard van Beinum ziet in hem zijn kroonprins. Na diens plotselinge dood wordt Haitink in 1961 chef van het Concertgebouworkest, de eerste drie jaar samen met de ervaren Eugen Jochem. Daarna alleen.

Een kwart eeuw lang - tot 1988 - is Haitink chef van het Concertgebouworkest. In het begin moet hij overleven. De oude garde musici vindt hem te onervaren. Maar langzamerhand groeien dirigent en orkest naar elkaar toe. Intussen maakt Haitink ook carrière in Groot-Brittannië, dat tenslotte zijn thuis zal worden. Hij wordt chef van het London Philharmonic en het bekende zomerse operafestival Glyndebourne.

Na een kwart eeuw verzuurt zijn relatie met het Concertgebouworkest en volgt een pijnlijke breuk. Haitink vertrekt definitief naar Londen, waar hij de artistiek directeur wordt van operahuis Covent Garden. Geen eenvoudige baan, want het theater balanceert steeds op de rand van een bankroet. "Zijn steun voor orkest en koor van de Royal Opera", schreef mezzo Janet Baker, "is vergelijkbaar met die van de jongen die zijn duim in een gat in de dijk stak en zodoende voorkwam dat het land overstroomde."

Haitink in het begin van zijn loopbaan bij het Concertgebouworkest

"Hij is gefascineerd door de waarheid"

Zijn roem breidt zich in die jaren steeds verder over de wereld uit. Bij tal van grote orkesten is Haitink te gast. Wat zijn magie is, daarover schreef fagottist Brian Pollard van het Concertgebouworkest: "Haitink laat zich niet verblinden door kleuren, maar hij gaat naar de betekenis van een stuk. In de loop der jaren is hij steeds meer tot de kern van de muziek doorgedrongen. We zijn allemaal ego’s, anders zouden we niet eens op een stoel kunnen zitten, maar Haitink heeft geleerd zichzelf niet meer in de weg te zitten, en hij heeft daarbij een grote eerlijkheid tegenover de muziek ontwikkeld. Hij is gefascineerd door de waarheid."

Haitink dirigeert het Chamber Orchestra of Europe in Brahms’ Tweede symfonie