Wie is... Elly Ameling?

"Gebruik je talent, dát was mijn motto"

In de zomer van 1983 mag schrijver Jan Brokken enkele dagen het voetspoor van Elly Ameling volgen. Op de eerste ochtend wanneer de sopraan "haar keel aan het wakker blazen is", raken de twee verwikkeld in een gesprek over de hoeveelheid inspanning en studie die haar kunst vergt. Brokken vindt dat de zangeres het allemaal wel erg eenvoudig voorstelt. "Ik studeer niet. Ik zing…", zegt ze. "Een wandelaar studeert toch ook niet? Hij loopt gewoon."

De schrijver veroorlooft zich een frons en een vraag. Maar Ameling toont hem als antwoord een badge, die ze - ongetwijfeld met het oog op hun ontmoeting - op haar lichtblauwe blouse heeft gespeld. Don’t argue with a soprano, staat erop. Ga niet in discussie met een sopraan. Minzaam maar resoluut zet ze de toon.

Het voorval karakteriseert Ameling: wat de mens of kunstenaar kan controleren, houdt ze in een ijzeren greep. Ze laat zich als zangeres in dat opzicht vergelijken met voetbalcoach Louis van Gaal. "Zingen was mijn leven", stelt ze nuchter vast in de krant NRC, ruim twintig jaar na haar laatste concert. "Gebruik je talent, dát was mijn motto." Haar wilskracht wekt bewondering. "Mijn zangtalent was niet heel groot. Maar ik heb mijn stem ontwikkeld en haar gediend", vervolgt ze. ‘Dat klinkt tegenwoordig misschien wat ongebruikelijk, dienstbaar willen zijn, maar het is waar ik voor leefde: het naar voren brengen van wat componist en tekstdichter bedoelen in lied en orkestlied. Laten we altijd proberen te beseffen dat de uitvoerenden er zijn voor de muziek en niet andersom.’

Wat die dienstbaarheid betreft zegt Ameling, in een ander interview, nog dat voor haar gevoel zij niet koos voor de liedkunst, maar de liedkunst voor haar. Dat is de paradox van haar loopbaan: enerzijds lotsbestemming, en anderzijds niets aan het toeval overlaten.

Elly Ameling en pianist Rudolf Jansen in Schubert

Ik kan niet anders

Ameling wordt geboren op 8 februari 1933, als enig kind van een juwelier en horlogemaker uit Rotterdam, en een moeder die niets liever doet dan de hele dag zingen. En dus kan de kleine Elly zich vanaf haar geboorte warmen aan de zoete klank van de menselijke stem. Haar moeders voorbeeld inspireert haar. In haar kindertijd zingt Ameling ook voortdurend. Op school kiezen onderwijzers haar altijd uit om haar klasgenoten te laten horen hoe een liedje klinken moet. Thuis doet ze duetten met haar moeder, die haar dochter naar pianoles stuurt voor een stevig fundament onder haar ontluikende muzikaliteit.

Vanaf haar zeventiende gaat ze naar een zangdocent. Zo’n anderhalf jaar later neemt moeder Ameling haar dochter mee naar een liedrecital van de nog jonge Franse bariton Gérard Souzay. Het voelt als een openbaring, zegt ze later, "het begin van mijn zingend leven." Haar eerste concert doet ze begin februari 1953, op de avond dat Zuid-Holland, Zeeland en Noord-Brabant ten prooi vallen aan de Watersnoodramp.

Haar zanglerares Jo Bollekamp moedigt Ameling aan mee te doen aan een paar concoursen, zodat ze kan zien waar ze staat. Zonder verwachtingen gaat ze naar het Internationaal Vocalisten Concours in Den Bosch in 1956. En tot haar eigen verrassing wint ze. Twee jaar later gebeurt hetzelfde in Genève.

Plots staan de impresario’s en zalen voor Ameling in de rij. Het overvalt haar. "Dat kon ik toen niet aan", zegt ze in NRC. "Wie ben ik dat ik dat doen moet?" Ze stopte en ging werken in een Rotterdamse boekhandel, waar klassieke platen werden gedraaid. Daar hoorde Ameling bij het afstoffen van boeken een opname van Bachs Matthäus, waaraan zij had zullen meedoen. "Dat deed verschrikkelijk zeer. Toen kroop het bloed waar het niet gaan kon en na een klein jaar wilde ik weer zingen. Ik ben weer begonnen, niet met de moed der wanhoop, maar omdat ik het niet laten kon. Jonge zangers vragen me vaak: “Ben ik geschikt om te zingen?” Dan antwoord ik: “Zolang je je dat afvraagt niet. Geschikt ben je wanneer je voelt: ik kan niet anders.”"

Elly Ameling in aria’s van Antonio Salieri en Wolfgang Amadeus Mozart

Jager op schoonheid

Bijna veertig jaar lang - tot haar afscheidsconcert in 1996 - behoort Ameling tot de grote liedvertolkers van de wereld. Na een optreden in de Japanse hoofdstad Tokio schrijft een recensent: "Als het waar is dat nachtegalen sterven als andere vogels beter zingen, dan zouden zaterdagavond in Hibiya Park niets dan dode nachtegalen zijn geweest toen Elly Ameling zong."

Aan opera - het theater van de roem - waagt ze zich zelden. Haar stem is er niet op gebouwd, vindt ze: "Ken jezelf." Misschien speelt ook mee dat ze in de opera zal zijn overgeleverd aan grillen van anderen: intendanten, dirigenten, regisseurs en zangers met grote ego’s. Ze gaat haar eigen weg. "Een maverick", noemt ze zichzelf, "een enig schaapje."

Ze bestrijdt in die jaren het eeuwige vooroordeel dat de liedkunst ten dode is opgeschreven. "Ik geloof dat niet", zegt ze. "Dat oordeel komt voort uit het idee dat je met liederen een groot publiek moet trekken. Maar het is niet zo’n soort kunst. Het gaat om intimiteit, om nuances, om de fijnzinnige dialoog tussen de tekst en de muziek."

De manier waarop ze dat doet, oogst alom bewondering. "Een mooie stem is een zegen van boven", vindt de Zwitserse dirigent Ernest Ansermet. "En Madame Ameling staat voortdurend onder deze invloed, waarvan de Romantici gezegd zouden hebben dat hij van goddelijke oorsprong is."

Op haar 63ste geeft Ameling haar laatste concert. Ze wil stoppen op het moment dat haar stem nog straalt. Met enige spijt citeert ze Gérard Souzay, de bas-bariton wiens recital in haar tienerjaren bij Ameling het kunstenaarsvuur ontstak. Hij zei dat het de tragiek van zangers is dat op het moment dat zij werkelijk geestelijk rijp zijn, het instrument achteruit gaat.

Pianist Dalton Baldwin, een van haar vaste begeleiders, typeert Ameling in De Volkskrant vlak voor haar afscheid als een jager op schoonheid: "Ze beleeft vreugde aan wat mooi is: in muziek, eten, kunst, natuur, in alles. Die schoonheid heeft ze, lijkt het wel, nodig om door te geven bij het musiceren."

Maar er is ook nog een andere Ameling, grijnst hij, "die net zo makkelijk haar rok optilt als ze een Satie-song over een musical-ster zingt. En altijd is het prijs als ze waar dan ook ter wereld dat volksliedje van fiekedom-fiekedom-fiekedelidom doet; heet dat niet Meuke?"

Met Dalton Baldwin zingt Elly Ameling een encore van Erik Satie

Hans Haffmans en Bo van der Meulen over Elly Ameling

Alles over Elly Ameling