Deze opnamen van de Matthäus-Passion moet je beluisteren!

1. Toonkunstkoor Amsterdam & Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg met o.a. Jo Vincent (sopraan) en Piet van Egmond (orgel)

Opname uit 1939, lengte: 3u15'

Een historisch document, deze pre-WOII-uitvoering onder Mengelberg. Met voor onze huidige oren onwaarschijnlijk lage tempi en een enorme bezetting. Topzwaar of het summum van muziekdrama? Oordeel zelf. En merk bij volledige beluistering dat Mengelberg omwille van de tijd een selectie uit de Matthäus maakte. Anders werd het een wel zeer lange zit. Klanktechnisch blijft het een mono-opname uit 1939, maar wie daar doorheen luistert, hoort Mengelbergs dynamische extremen. Van fluisterzacht tot overdonderend, inclusief het volle orgel. Kom daar tegenwoordig nog maar eens om. Enne... wat klinkt dat klavecimbel vreemd.

2. Münchener Bach-Chor & Münchener Bach-Orchester o.l.v. Karl Richter met o.a. Dietrich Fischer-Dieskau

Opname uit 1958, lengte: 3u

Nog steeds is dit voor sommigen dé Matthäus-opname. Het was de eerste van diverse plaatopnames door Karl Richter. Opgenomen in de Herkules-Saal in München. Een vroege en verrassend fraaie stereo-opname, waarin de ruimtelijkheid van de koren goed naar voren komt. Qua tempo is dit al een andere wereld, vergeleken met Mengelberg. De strijkers zitten ruim in hun vibrato en in de recitatieven krijgt de solist rugdekking van een volledig kerkorgel. Het koor brengt de koralen zeer statig en in combinatie met de lage tempi worden de koraalwoorden stuk voor stuk nog-al-aan-ge-zet. Mooi om de geliefde Liederreus Dietrich Fischer-Dieskau hier ook aan het werk te horen.

3. Koor van de Nederlandse Bachvereniging & Residentie Orkest o.l.v. Anthon van der Horst

Opname uit ~1960, lengte: 3u

De uitvoering is een paar jaar na die van de Münchener onder Richter, maar klinkt een stuk historischer (lees: meer ruis en kraak). Van der Horst kon in 1960 al terugkijken op decennialang leiden van de Mattheüs. Zijn opvattingen stonden haaks op de grootse, romantische aanpak van Mengelberg. De tempi liggen over de hele linie wat hoger. Luister bijvoorbeeld naar het relatief vlotte Mache dich, mein Herze, rein.

4. Stuttgarter Kammerorchester o.l.v. Karl Münchinger met o.a. Elly Ameling, Peter Pears, Fritz Wunderlich en Hermann Prey

Opname uit 1965, lengte: 3u

Wie bovenstaande namen leest, ziet al waarom deze uitvoering de moeite waard is. Stuk voor stuk legendarische namen brengen hier het Lijdensverhaal. Karl Münchinger houdt het orkest strak in het gelid, luister naar Sind Blitze, sind Donner. En 'onze' Elly Ameling geeft een heel eigen kleur aan bijvoorbeeld Aus Liebe. Het instrumentarium is nog niet 'authentiek' - een paar jaar later zou Münchinger met zijn benaderen al als 'passé' worden bestempeld door de vakpers.

5. Monteverdi Choir & English Baroque Soloists o.l.v. John Eliot Gardiner met o.a. Anne Sofie von Otter en Michael Chance

Opname uit 1988, lengte: 2u15'

Deze cd-box staat bij velen in de kast en werd bij de release als baanbrekend gezien om de totaalkwaliteit van koor en orkest. En ook nu klinkt deze uitvoering nog even fris. En dan fris op uitvoeringsvlak. De opnameklank is, zeker vergeleken met Jacobs en Pichon, een tikje dof. Ook vallen regelmatig 'lasjes' uit de montage op, die in recentere opnames beter gemaskeerd kunnen worden door modernere audiosoftware. Dit doet weinig af aan de populariteit: de afgelopen jaren is de zaak zelfs opnieuw op hoogwaardig vinyl uitgebracht voor de grote liefhebbersschare.

6. Choir of King's College Cambridge & Choir of Jesus College Cambridge & Brandenburg Consort o.l.v. Stephen Cleobury met o.a. Emma Kirkby (sopraan) en Michael Chance (alt)

Opname uit 1994, lengte: 2u45'

De College Choirs die we kennen van het Anglicaanse kerkrepertoire en de jaarlijkse carol-hits, zijn hier goed voor een degelijke Matthew-Passion. De Duitse uitspraak van de Britten is zeer verdienstelijk. Verwacht geen rauwe randen of grilligheden, maar juist een warm-fluwelen totaalklank, van solisten en continuospelers tot koor en ensemble. Een kreukvrije passie - en dat kan je op twee manieren opvatten. Sowieso interessant om te vergelijken met die andere Engelse van Gardiner.

7. Collegium Vocale Gent o.l.v. Philippe Herreweghe met o.a. Ian Bostridge en Andreas Scholl

Opname uit 1998, lengte: 2u30'

Een 'vrome' uitvoering, waarbij Herreweghe zijn opvattingen deelt met bijvoorbeeld Masaaki Suzuki. Geen extremen op enig vlak. Andreas Scholl kleurt met zijn herkenbare countertenor. Prachtig, Buß und Reu. Milde strijkers en dito blazers. Marcel Ponseele als hoboïst is Sonderklasse.

8. Arnold Schoenberg Chor & Wiener Sängerknaben & Concentus Musicus Wien & o.l.v. Nikolaus Harnoncourt met o.a. Christoph Prégardien, Bernarda Fink en Matthias Goerne

Opname uit 2000, lengte: 2u30'

'Vlezige' strijkersklank. Lyrische (té lyrische?) evangelist. Prachtige koraalaanpak. Wel worden sommige aria's sneller, andere juist langzamer gespeeld dan je 'gewend' kan zijn van andere uitvoeringen - het eigene aan Harnoncourts aanpak, hoewel deze versie al veel 'gemiddelder' klinkt dan zijn eerste uit 1970, die baanbrekend was op het vlak van de authentieke uitvoeringspraktijk.

Historische uitvoeringspraktijk

De Matthäus-Passion is door de eeuwen heen steeds op een andere manier uitgevoerd. Als je naar een recente opname van het stuk luistert, hoor je meestal instrumenten (replica's) uit de tijd van Bach. Die instrumenten klinken heel anders dan moderne instrumenten. Zo hebben ze een zachtere en meer transparante klank en zijn ze een halve toon lager gestemd. Ze zien er anders uit en musici moeten het instrument ook iets anders bespelen. Het idee achter deze zogeheten authentieke of historische uitvoeringspraktijk: zo dicht mogelijk komen bij hoe de muziek heeft geklonken in de tijd dat die werd gecomponeerd.

9. Amsterdam Baroque Orchestra & Choir o.l.v. Ton Koopman met o.a. Jörg Dürmüller, Paul Agnew en Klaus Mertens

Opname uit 2005, lengte: 2u30'

Een live-registratie, gemaakt in de St. Joriskerk in Amersfoort. We zijn erbij, vanaf het eerste schuifelen op de stoelen vlak voor de inzet van het prachtig gebalanceerde openingskoor. De warme kerkakoestiek werkt goed. Solisten en continuospelers staan (vanwege de live-registratie) dicht op de microfoons, waarmee de contrasten in de verhaallijn automatisch geaccentueerd worden. En wie speelt daar met een zo herkenbare timing op het kistorgel?

10. RIAS Kammerchor & Akademie für Alte Musik Berlin o.l.v. René Jacobs met o.a. Werner Güra en Bernarda Fink

Opname uit 2012, lengte: 2u15'

Volgens velen een van de beste opnames, in de zin van het 'dabei sein', zeker met een hoofdtelefoon op. Geen kerk als locatie, maar de Teldex-studio in Berlijn. Er wordt veel met afstand gespeeld. Regelmatig is er veel ruimte tussen solisten en ons als luisteraar. De uitvoering is rijk aan contrasten, maar houdt balans. Het RIAS Kammerchor zingt clean en heeft een groot dynamisch bereik. Opvallend prominente luitpartij, die voor een duidelijke frisheid in de continuopartijen zorgt. Kenmerkend voor deze Matthäus is het theatrale, operateske karakter. Mijlenver verwijderd van de hiermee vergeleken sobere Suzuki. De een vindt dit heiligschennis, de ander loopt ermee weg. Zoals Maarten Brandt in 2013: "Jacobs heeft met deze Matthäus-Passion een Bach-monument zonder weerga in de discografische geschiedenis neergezet."

11. Bach Collegium Japan o.l.v. Masaaki Suzuki met o.a. Damien Guillon en Carolyn Sampson

Opname uit 2019, lengte: 2u30'

Twintig jaar na hun eerste Matthäus-Passion kwam Bach Collegium Japan met hun tweede cd-opname. De in Nederland theologisch onderlegde Suzuki gaat niet voor de grootste klankverzadiging of het sterkste muziekdrama, maar kiest een eerbiediger benadering, deze registratie beschouwend als een blijk van persoonlijk geloof. De solobijdragen zijn vrij van virtuoos vertoon of extremen op dynamisch vlak, maar juist daarin zit de kracht van deze uitvoering: een consistente, invoelende uitvoering waarin de muziek zichzelf niet overschreeuwt, met een loepzuiver koor van slanke stemmen, beheerste tempi en in deze opname een warm, stevig orgelpositief van bouwer Garnier.

12. Pygmalion o.l.v. Raphaël Pichon met o.a. Julian Prégardien, Sabine Devieilhe, Reinoud van Mechelen en Tim Mead

Opname uit 2022, lengte: 2u15'

De recentste van deze twaalf, maar nu al in alle toonaarden bejubeld. Neem Merlijn Kerkhof (Volkskrant): "Dirigent Raphaël Pichon (37) trok met zijn ensemble Pygmalion een geweldige set zangers aan. Wie in een stuk waarvan iedere noot tien keer is omgekeerd nog zo kan verrassen, behoort tot de groten. En wie alleen al het openingskoor beluistert, moet vaststellen dat Pichon aardig groot is." Een kraakheldere opname die direct en toch ruimtelijk genoeg is, met vloeiende lijnen, luchtige traverso's, romige hobo's, Pygmalion in een strakke groove en een sterrencast met de solisten van dit moment maken dat we Merlijn volgen in zijn lofrede. Is dit, een lichtjaar na Mengelberg, een nieuwe referentie-opname?