Verstopte Bach boodschappen in zijn muziek met getallen?

Wie probeert de J.S. Bach Code te kraken?

Sommige mensen luisteren niet alleen naar de muziek die Bach schreef, zijn werken worden ook binnenstebuiten gekeerd in de hoop deze buitengewone componist en zijn muziek beter te leren kennen. Zo wordt er al sinds de negentiende eeuw gedacht dat Bach via getallen mystieke verwijzingen in zijn stukken verstopte. Ook zou hij zijn werken muzikaal gesigneerd hebben door middel van een numerieke handtekening.

Een van de buitenmuzikale manieren waarop Bachs muziek wordt bestudeerd is dan ook aan de hand van getallenleer: het geloof in de goddelijke of mystieke relatie tussen getallen en gebeurtenissen. Inmiddels wemelt het van de berekeningen, voorbeelden en interpretaties. Of al deze bevindingen intentioneel zijn geweest is niet met zekerheid te zeggen, maar het weerhoudt velen er in elk geval niet van er zo vol overgave in te duiken dat Dan Browns Da Vinci Code erbij verbleekt.

Zocht Bach naar goddelijke verhoudingen?

Bach was een zwaar gelovig man en zijn leven lang overtuigd dat muziek een door God gegeven gave was. De Lutherse opvatting in Bachs tijd was dat hoe dichter dingen zich bij de verhouding van 1:1 bevonden, hoe heiliger ze waren. In de muziektheorie komen dit soort verhoudingen ook terug in de idee van Pythagoras dat de wereld is opgebouwd uit de macht van getallen en hun onderlinge relaties.

Het verbaast dan ook niet dat naar deze verhoudingen wordt gezocht in de muziek van Bach. Ook zijn er tal van berekeningen en voorbeelden rondom de 'heilige getallen' 3 en 7 of een meervoud daarvan. Er heeft zelfs iemand zitten puzzelen dat er met Bachs naam in muzieknoten uitgeschreven een kruis te vormen is. Dat ziet er in een namaak van Bachs handschrift zo uit:

Hoe maak je een muzikaal motief van je naam?

Ook het getal 14 wordt vaak aan Bach verbonden. Dit is namelijk de optelsom van het zogenoemde BACH-motief, de handtekening waarmee Bach zijn muziek zou hebben gesigneerd. En het is niet zomaar een handtekening: hij schreef zijn naam met noten uit tot een muzikaal motief. Elke letter van zijn naam is verbonden aan een noot in de Duitse muziektheorie. Ja, zelfs de letter H. Dat zit zo: de letter B is bij ons de noot bes en de letter H is bij ons de b.

In meerdere werken van Bach is deze muzikale handtekening terug te vinden, zoals in het onvoltooide Contrapunctus in Die Kunst der Fuge (BWV.1080) en in de Matthaüs-Passion in het koorgezang Wahrlich, dieser ist Gottes Sohn gewesen. Al bij Bachs leven werd er over deze handtekening geschreven. Het was Bachs neef Johann Gottfried Walther die in zijn Musicalischese Lexikon uit 1732 wees op Bachs frequente gebruik ervan in zijn composities.

En hoe dit dan verbonden is aan het getal 14? In Bachs tijd gebruikte het Duits het Latijnse alfabet. Dit alfabet bestaat uit 24 letters, de letters I en J zijn hierin namelijk gelijk aan elkaar, net als U en W. Door elke letter van dit alfabet in volgorde een nummer te geven kun je de naam Bach als volgt construeren: 2 voor de B, 1 voor de A, 3 voor de C, 8 voor de H - dat maakt samen 14. En dan komt ook het getal 41 om de hoek kijken: een omkering van het getal 14 en de optelsom van de letters J. S. Bach. Het mag duidelijk zijn: er valt eindeloos te puzzelen met getallen in de muziek van Bach.

Dit BACH-motief is ook door andere componisten gebruikt, waarschijnlijk als eerbetoon aan Bach. Onder andere Beethoven, Robert Schumann, Liszt, Röntgen en Poulenc verwerkten het motief in hun muziek.

"Zoek en gij zult vinden"

In tegenstelling tot veel andere componisten weten we, naast wat overgeleverde anekdotes, weinig over Bachs persoonlijke belevingswereld. Wat we wel weten schetst het beeld van een heel gewone, haast simpele, wat onbehouwen man. Maar het idee dat zo'n alledaags figuur ons zulke sublieme muziek heeft nagelaten vinden we blijkbaar lastig te accepteren, nieuwsgierig als we als mens zijn.

Natuurlijk valt er tussen de regels van de ontelbare noten die Bach heeft neergepend veel te lezen. Maar of Bach echt zó gelovig of ludiek was dat hij zijn kostbare tijd besteedde aan het verwerken van zoveel verstopte boodschappen in zijn muziek, zullen we waarschijnlijk nooit weten. Het enige dat rondom de getallenmania van Bach vaststaat is de toepasselijkheid van het Bijbelcitaat: "zoek en gij zult vinden".