Voor wie componeerde Beethoven Für Elise?

Wat is Für Elise precies?

Für Elise is de bijnaam van een klassiek muziekstuk voor piano van Ludwig van Beethoven (1770-1827). De officiële titel is Bagatelle nr.25 in a kl.t.. Het woord ‘bagatelle’ betekent ‘kleinigheidje’ en het muziekstuk is dan ook kort en karakteristiek. Für Elise is gecomponeerd in de vorm van een rondo. Dat betekent dat de hoofdmelodie, die zo beroemd is, steeds als een soort refrein terugkomt. Beethoven componeerde Für Elise in 1810 en zou het aan ene Elise hebben opgedragen. Vandaag de dag is het stuk vooral populair onder amateurpianisten, omdat het vrij makkelijk te spelen is.

De geschiedenis van Für Elise

In 1865 deed de Duitse musicoloog Ludwig Nohl (1831-1885) een ongelofelijke ontdekking. In München, tussen de bezittingen van de overleden Oostenrijkse muzikant Therese Malfatti, vond hij het manuscript van een muziekstuk voor piano. Boven de notenbalken stond geschreven: “Für Elise am 27 April zur Erinnerung von L. v. Bthvn” (Voor Elise op 27 april ter herinnering aan L. v. Bthvn). Het kon niet missen of dit was een nog onbekend stuk van de grote Ludwig van Beethoven. Nohl, een vooraanstaand Beethovenspecialist, maakte een transcriptie van het originele handschrift en publiceerde die in 1867. Zo zag Für Elise van Beethoven 40 jaar na zijn dood eindelijk het daglicht.

Een geweldig verhaal natuurlijk, maar niets is wat het lijkt. Nohl raakte het originele manuscript namelijk kwijt - tenminste, dat claimde hij. Misschien heeft het wel nooit bestaan: niemand behalve hij lijkt het ooit te hebben gezien en het is nog altijd zoek. Ook de identiteit van Elise kon Nohl niet achterhalen. Zo werd Für Elise in mysteries gehuld.

Dit zijn de drie kandidates voor Beethovens Elise

Al anderhalve eeuw is het grote raadsel van Für Elise: wie is Elise? Die vraag is nog niet zo makkelijk te beantwoorden. Beethoven lijkt namelijk geen enkele Elise gekend te hebben toen hij het pianostuk in 1810 componeerde. Toch zijn er in de loop der jaren theorieën ontstaan over drie vrouwen die de raadselachtige Elise zouden kunnen zijn geweest.

|1| Therese Malfatti

Voor de hand ligt de vrouw die al van begin af aan met Für Elise verbonden is: Therese Malfatti (1792-1851). Het manuscript was immers tussen haar bezittingen aangetroffen. Therese was een leerling en goede vriendin van Beethoven. Waarschijnlijk was hij verliefd op haar. De componist schijnt zelfs plannen te hebben gehad om Therese ten huwelijk te vragen. Dit zou hebben gespeeld rond het voorjaar van 1810, de periode waarin Beethoven Für Elise componeerde. Het verhaal gaat dat hij het werkje voor Therese wilde spelen en haar daarna om haar hand wilde vragen, maar zij zou hem hebben afgewezen.

Al met al zou Therese Malfatti best wel eens Elise kunnen zijn geweest. Maar er zit een addertje onder het gras. De voornamen zijn niet hetzelfde. Maar door Beethovens notoir slechte handschrift zou Nohl 'Therese' hebben gelezen als 'Elise'. De vraag is of dit wel klopt: Nohl was een Beethovenspecialist en zou het handschrift van de componist toch goed moeten kunnen ontcijferen.

|2| Elisabeth Röckel

In 2010 kwam een nieuwe kandidate ten tonele. De Duitse musicoloog Klaus Martin Kopitz dacht dat Elisabeth Röckel (1793-1883) wel eens Beethovens Elise zou kunnen zijn. Zij was een Duitse operazangeres en haar broer August zong de rol van Florestan in de tweede versie van Beethovens opera Fidelio. Elisabeth raakte goed bevriend met Beethoven. Hij zou verliefd op haar zijn geweest en had ook met haar willen trouwen. Maar in april 1810 zouden hun wegen scheiden: de zeventienjarige Elisabeth kreeg een aanstelling in het theater van Bamberg en moest Beethovens woonplaats Wenen verlaten. Als aandenken aan hem zou de componist haar Für Elise hebben gegeven.

Ook Elisabeth Röckel lijkt een plausibele kandidaat. Er is bewijs dat ze wel eens Elise werd genoemd: in het register van het theater stond ze genoteerd als Elis Rokel en er is ook een brief bewaard gebleven waarin ze met Elise werd aangesproken. De tekst "ter herinnering aan L. v. Bthvn" die op het manuscript van Für Elise zou zijn geschreven, sluit ook aan bij dit verhaal. Maar echt sluitend bewijs is er niet. Ook hier liep het liefdesverhaal trouwens niet goed af voor Beethoven: Elisabeth trouwde met een andere componist, Johann Nepomuk Hummel. Wel zou ze haar hele leven een haarlok van Beethoven bewaren.

|3| Elise Barensfeld

Nog nooit waren er aanwijzingen dat Beethoven, toen hij Für Elise componeerde, een vrouw kende die daadwerkelijk Elise heette. Totdat de Canadese musicologe Rita Steblin in 2012 suggereerde dat Beethovens mysterieuze dame wel eens Elise Barensfeld (1796 - na 1820) zou kunnen zijn. Zij is de geschiedenis in gegaan als een wonderkind, omdat ze op jonge leeftijd al prachtig kon zingen. Elise reisde rond met Johann Nepomuk Mälzel (1772-1838), de uitvinder van de metronoom en allerlei mechanische apparaten die muziek konden maken. Hij maakte ook enkele oortrompetten voor Beethoven, die meer en meer doof werd. Elise zong onder andere op de demonstraties van Mälzels muziekautomaten.

Wat blijkt: Mälzel was een vriend van Beethoven. Hij heeft zelfs met Elise in Beethovens woonplaats Wenen gewoond. En daar duikt op wonderlijke wijze Therese Malfatti weer op: zij woonde tegenover Elise en zou haar ook pianoles hebben gegeven. Het zou kunnen dat Beethoven Für Elise voor de toen dertienjarige Elise heeft gecomponeerd. Dat zou ook de makkelijke speelbaarheid van het pianostuk verklaren. Maar ook al lijken Beethoven en Elise gemeenschappelijke kennissen te hebben gehad, er is geen bewijs dat ze elkaar ook echt hebben ontmoet.

Nog een aanvullende theorie

De Britse muziekkenner Norman Lebrecht kwam in februari 2023 met nog een andere visie. In zijn boek Why Beethoven beweert hij dat Elise nooit heeft bestaan, tenminste niet tijdens Beethovens leven. Weer een andere vrouw, Babette Bredl, speelt de hoofdrol in dit scenario. Zij bezat volgens Lebrecht de originele partituur in 1865, jaren na de dood van de componist. Beethoven had daar wel opgeschreven dat hij de muziek aan iemand opdroeg. Maar toen Bredl de tekst voorlas aan Beethoven-kenner Ludwig Nohl zou ze de naam van haar kleindochter hebben gebruikt: Elise dus. Per ongeluk, of expres, dat is onduidelijk. Via Nohl ging het stuk de wereld in.

Is Für Elise wel van Beethoven?

Je zou denken dat dit wel genoeg mysteries zijn voor één muziekstuk. Maar in 2009 deed de Italiaanse musicoloog Luca Chiantore er nog een flinke schep bovenop. Hij stelde namelijk dat Für Elise helemaal niet door Beethoven zou zijn gecomponeerd. Volgens Chiantore zou het werk qua stijl teveel afwijken van die van Beethoven. Hij denkt dat het stuk pas halverwege de negentiende eeuw is gecomponeerd. Daarom verdenkt hij Ludwig Nohl van gesjoemel. Hij zou niet een voltooid manuscript, maar slechts wat schetsen van Beethoven hebben ontdekt. Daar zou Nohl vervolgens zijn eigen muziekstuk van hebben gemaakt. Für Elise zoals wij die vandaag de dag allemaal kennen, zou dus wel eens heel anders kunnen klinken dan Beethoven voor ogen had.

Toch lijkt de basis van Für Elise wel van Beethoven te zijn: er is nog een andere schets van de componist bewaard gebleven waar Für Elise bijna compleet op staat. Maar wie Elise is, blijft een raadsel. Totdat er meer bewijs opduikt, schitteren Therese, Elisabeth en Elise gedrieën in de prachtige klanken van een van Beethovens populairste muziekstukken.