Wat is de beste uitvoering van Smetana's Eerste Strijkkwartet?

De Tsjechische componist Bedřich Smetana schreef op 8-jarige leeftijd zijn eerste compositie. Hoewel zijn ouders het er niet mee eens waren, ging hij studeren aan het conservatorium van Praag. Na zijn studie kreeg hij een baan als muziekdocent en richtte hij een eigen muziekschool op. Smetana was bevriend met collega-componist Franz Liszt, die hem introduceerde bij een belangrijke muziekuitgeverij.

Nationalisme

In de tijd van Smetana speelde het Tsjechische nationalisme een grote rol in het dagelijks leven. Het gold voor veel meer landen dat er zoektocht bezig was naar wat het eigen volk uniek maakt. Eigenlijk was dat al begonnen tijdens de Franse Revolutie aan het eind van de achttiende eeuw en daarna verspreidde zich dat over heel Europa.

Smetana's werken zijn daar sterk door beïnvloed. Zo gebruikte hij veel Tsjechische dansritmes en lijken de melodieën vaak op volksliedjes. In 1866 werd hij dirigent van het Nationale Theater en daar voerde hij vooral Tsjechische opera's uit.

Het werk

Smetana's Eerste Strijkkwartet heeft als ondertitel Uit mijn leven en is programmatische muziek. In symfonische en symfonieën werd vaker vastgehouden aan een verhaal (denk aan Tsjaikovski en Liszt), maar in kamermuziek was dat zeldzaam. Sterker nog, eigenlijk sloeg de componist daarmee een nieuwe weg in die later navolging kreeg van zijn landgenoot Leoš Janáček in diens beide strijkkwartetten en Arnold Schönberg in Verklärte Nacht.

Wat hoor je uit Smetana's leven terug?

Net als Beethoven kreeg Smetana te maken met doofheid. Het was een symptoom van syfilis waaraan hij leed. Dat hij steeds minder kon horen, verwerkte de componist in het Eerste Strijkkwartet. Zo klinken er in de finale lang aangehouden tonen, die staan voor de fluittonen die zijn doofheid aankondigden.

Eigenlijk hoor je daarvan ook al iets terug in het eerste deel. Daarin staat zijn lot centraal. Je hoort een dalend motief in de altviool en dat staat symbool voor toekomstige tegenspoed. Het is in zekere zin muziek waarin het ook draait om het zoeken van de jonge Smetana. Zelf zei de componist daarover: "In dit eerste deel beschrijf ik mijn keuze voor de kunst in mijn jeugd, de romantische atmosfeer en het niet uit te drukken verlangen naar iets dat ik niet nader kon omschrijven of bepalen."

In het tweede deel gaat het er zorgelozer aan toe en draait het om zijn jeugd. Vandaar de keuze voor een scherzo. Je ziet de mensen op het platteland en in de aristocratische salons dansen. Ook Smetana zelf was een enthousiast danser.

Daarna gaat het in het derde deel over de liefde. Smetana zei daarover in een toelichting: "Het roept het geluk in herinnering van de liefde voor het meisje dat later mijn toegenegen vrouw werd en de strijd tegen ongunstige omstandigheden." De componist doelt op zijn liefde voor de pianist Kateřina Kolař. Ze trouwden, maar tien jaar later overleed ze plotseling.

Tenslotte gaat het laatste en vierde deel over volksmuziek en de naderende doofheid. Je hoort de volksmuziek terugkomen in folkloristische ritmen en rustieke harmonieën. Plotseling klinkt een door de eerste viool gespeelde dissonante hoge E. Een noot die dus zoals eerder vermeld verwijst naar zijn doofheid. Het lijkt tragisch, maar Smetana zelf zag deze toevoeging vooral als een grapje.

De vergelijking

Aan opnames van het werk geen gebrek. Gerenommeerde internationale kwartetten waagden zich eraan, maar ook toonaangevende ensembles uit Tsjechië. Tijdens de uitzending werden drie opnames naast elkaar gezet. Luister hieronder De Vergelijking terug.

Welke opnames kwamen aan de orde?

A: Amadeus Quartet (opname op het label DGG uit 1978)
B: Modigliani Quartet (opname op het label Mirare uit 2024)
C: Pavel Haas Quartet (opname op het label Supraphon uit 2015)

Mocht je een uitvoering willen zien, op YouTube is een prachtige verklanking van het Razumovsky Quartet te vinden.

Verder luisteren

Bij de componist Smetana kun je natuurlijk niet om zijn orkestwerk Vltava (De Moldau) heen. Het geldt als zijn bekendste werk en maakt deel uit van de cyclus Ma Vlast (Mijn Vaderland). Weer zo'n programmatische werk. Je volgt de loop van de Moldau, vanaf het moment dat hij ontspringt bij zijn bron in de bergen tot het punt waarop hij als machtige rivier door de stad Praag stroomt.

Wie denkt dat in zo'n stuk grootse gebaren op zijn plaats zijn, heeft het fout. De Tsjechische dirigent Jakub Hrůša was in 2015 te gast bij het Concertgebouworkest en laat tijdens de repetitie zien dat het aankomt op subtiliteit. Het is zoals in de taal: een hoofdzin verdient enige nadruk, maar een zachte bijzin is net zo belangrijk.