Antonio Vivaldi

Van een zomerstorm tot een blaffende hond: in het beroemde muziekstuk De vier jaargetijden hoor je van alles uit de natuur voorbijkomen. Het is geschreven door de Italiaanse componist Antonio Vivaldi – die zelf geboren zou zijn tijdens een natuurfenomeen: een aardbeving in Venetië. Zijn muziek zou net zo veel impact hebben op de muziekgeschiedenis als de schokgolven op de stad.

Hoe werd Antonio Vivaldi componist?

Alsof een bevalling al niet heftig genoeg is, begon alles in en rond de kamer waar Camilla Calicchio haar zoon ter wereld aan het brengen was te schudden. Het was een panieksituatie voor haar en de vroedvrouw. Ze besloten de kleine Antonio direct na zijn geboorte te dopen, voor het geval het noodlot zou toeslaan door de aardbeving – en ook vanwege de slechte gezondheid van de baby, want die was meteen duidelijk. Gelukkig overleefde de jongen zijn dramatische geboorte en volgde twee maanden later de officiële ceremonie van de doop.

Een spannend verhaal, maar mogelijk was er helemaal geen aardbeving op de geboortedag van Vivaldi. Toch zegt het bestaan van deze legende iets over de impact die hij als componist op de wereld heeft gehad. Niet voor niets zeggen mensen zijn naam als één van de eerste als ze worden gevraagd om een componist te noemen. Die wereldwijde populariteit geeft aan hoeveel talent Vivaldi had. Al vroeg was duidelijk dat hij de muzikale genen had geërfd van zijn vader, Giovanni Battista. Hij was professioneel violist in het door hem opgerichte ensemble Sovvegno dei musicisti di Santa Cecilia en componeerde ook; de in 1689 geschreven opera La Fedeltà sfortunata is waarschijnlijk van zijn hand. Vivaldi leerde viool spelen van zijn vader en we weten ook dat hij op z'n dertiende al componeerde. Uiteindelijk zou hij zo’n 800 stukken op zijn naam hebben staan.

Waarom had Antonio Vivaldi als bijnaam ‘de rode priester’?

Voor één van de beroemdste componisten aller tijden is ‘de rode priester’ ('il prete rosso') op het eerste gezicht een vreemde bijnaam. Maar voordat Vivaldi van muziek zijn beroep maakte, was hij bezig om priester te worden. Dat was in die tijd niet vreemd: één op de vijf inwoners van Venetië was geestelijke. Daarnaast speelde de kerk een belangrijke rol in het muzikale leven van de stad - niet onbelangrijk voor iemand als Vivaldi. Op z’n vijftiende begon hij aan de studie die nodig was om priester te worden en tien jaar later werd hij daadwerkelijk ingewijd. En waar dat ‘rode’ in de bijnaam vandaan kwam? Je zou het niet zeggen met die weelderige witte pruik waarmee je Vivaldi altijd afgebeeld ziet, maar de componist had opvallend rood haar, net als de rest van zijn familie; zijn vader componeerde zelfs met het pseudoniem Rosso als achternaam, het Italiaanse woord voor rood.

Slechts een jaar nadat Vivaldi priester was geworden, werd hij alweer ontzien van zijn liturgische verplichtingen. Dit had waarschijnlijk met zijn levenslange slechte gezondheid te maken. Vivaldi noemde zijn aandoening zelf ‘strettezza di petto’, oftewel ‘druk op de borst’, wat waarschijnlijk op astma duidt. Door de vrijstellingen kon hij thuis blijven wonen en hoefde hij geen mis meer te leiden. Maar het zou ook kunnen dat Vivaldi was weggestuurd omdat hij altijd begon te componeren zodra hij inspiratie kreeg; dat deed hij dus ook gewoon tijdens de mis en dat viel natuurlijk niet in goede aarde. Toen Vivaldi erachter kwam dat je geen opera’s mocht componeren als priester, gaf hij zijn religieuze functie in de kerk op. Wel bleef Vivaldi zijn hele leven vroom. Hij droeg zijn muziek vaak op aan God en Maria. En de componist Ernst Ludwig Gerber schreef zelfs over Vivaldi dat “de rozenkrans zijn hand nooit verliet, behalve als hij de pen oppakte om een opera te schrijven.”

Waarom werkte Antonio Vivaldi in een weeshuis?

Vivaldi kwam terecht in het muzikale leven van Venetië. In 1703 werd hij ‘maestro di violino’, vioolleraar in Pio Ospedale della Pietà. Dit was één van de tehuizen in de stad voor wezen en buitenechtelijke kinderen waarin muziekonderwijs centraal stond. Het weeshuis organiseerde diensten waarbij de kinderen op hoog niveau muziek maakten. Het bijzondere was dat alle muziekleerlingen meisjes waren; de jongens verlieten het weeshuis meestal snel weer om te gaan werken. Het tehuis kwam bekend te staan om deze optredens, waar veel adel en toeristen uit heel Europa op afkwamen. Met de inkomsten van de diensten kon het weeshuis dan weer voor de kinderen zorgen.

Naast lesgeven had Vivaldi de taak om instrumenten voor de kinderen te kopen en om muziek te schrijven die de meisjes op de optredens konden spelen. Veel van wat Vivaldi heeft geschreven is dus gecomponeerd voor vrouwen, wat bijzonder is in de muziekgeschiedenis. Sommige stukken heeft hij zelfs opgedragen aan een van de kinderen, zoals twee vioolconcerten aan ene Anna Maria. Vivaldi componeerde niet alleen virtuoze concerten voor een solist met begeleiding van een klein orkest, maar ook religieuze muziek en oratoria voor de diensten. Het oratorium Juditha Triumphans, gebaseerd op de Venetiaanse overwinning op Corfu in 1716, werd ook uitgevoerd door de meisjes van het weeshuis. De virtuoze zangpartijen en instrumentale solo's zeggen veel over hun hoge niveau.

Waarom is Antonio Vivaldi zo populair?

Ook buiten de muzikale wereld van het weeshuis werd Vivaldi steeds beroemder. Zijn populariteit ging zelfs de landsgrenzen over. Hij kreeg veel opdrachten van de Europese adel en was tot twee keer toe uitgenodigd om voor de paus te spelen. Met name in Duitsland viel zijn muziek in de smaak, onder andere bij Johann Sebastian Bach; hij bewerkte de concertstukken van Vivaldi voor klavecimbel en orgel, puur om van zijn muziek te leren. En Vivaldi’s concertstuk voor strijkers L’estro armonico werd in de drie decennia na de publicatie maar liefst 30 keer herdrukt.

Vivaldi staat vooral bekend als componist van vioolmuziek, maar tijdens zijn leven probeerde hij ook een reputatie op te bouwen als operacomponist. In zijn tijd was opera hét genre in Italië. Vivaldi overzag graag zelf de producties van zijn nieuwe opera’s en begon daardoor veel te reizen, onder andere naar Rome en Praag. De bekendste van zijn zo'n 50 bewaard gebleven opera’s zijn L’olimpiade (1734), over een liefdesdrama op de Olympische Spelen, en Orlando furioso (1727), waarin de personages worden misleid met magie en leugens. Ook werd Vivaldi in 1714 opera-impresario in Teatro San Angelo in Venetië.

Het beroemdste stuk dat Vivaldi heeft gecomponeerd, is meteen ook één van de bekendste klassieke muziekstukken aller tijden: De vier jaargetijden (Le quattro stagioni). Dit is een cyclus van vier vioolconcerten, één voor elk seizoen. Vivaldi laat horen hoe de lente, zomer, herfst en winter in muziek klinken. Bij elk seizoen hoort een sonnet, een metrisch gedicht bestaande uit veertien regels. Deze zijn waarschijnlijk door Vivaldi zelf geschreven, om aan te duiden waar de muziek precies over gaat. In de bladmuziek schreef Vivaldi bij de noten wanneer de instrumenten bijvoorbeeld vogelgeluiden, onweer of een blaffende hond imiteren. Dit alles maakte het een uniek stuk voor die tijd; Vivaldi componeerde het tussen 1716 en 1720.

Vivaldi gaf ook een nieuw genre vorm: het concert, een driedelig muziekstuk waarbij een solo-instrument wordt begeleid door een ensemble of orkest. Alle beroemde soloconcerten die daarna werden gecomponeerd volgden deze vorm. De muziek van Vivaldi had zelfs zo veel invloed, dat ook sommigen van zijn tijdgenoten al besloten om midden in hun carrière hun eigen stijl aan te passen. Een van de meest opvallende aspecten van Vivaldi’s stijl is dat hij zijn heldere melodieën opbouwt uit stukjes die hij steeds herhaalt, soms met allerlei versieringen. Ook heeft zijn muziek vaak een swingende puls. Dat maakt het ontspannend om naar te luisteren. En dat was ook precies zijn bedoeling: hij wilde graag muziek componeren die veel mensen makkelijk zou aanspreken.

Hoe is Antonio Vivaldi overleden?

Op een gegeven moment zette Vivaldi zijn zinnen op Wenen. Hij had namelijk keizer Karel VI ontmoet en hoopte op diens financiële steun als hij in de hofstad zou gaan wonen. Maar kort na zijn aankomst overleed de keizer. Een jaar later overleed Vivaldi zelf aan een inwendige ontsteking. Ondanks zijn populariteit stierf hij arm en kreeg hij op dezelfde dag nog een armengraf in Wenen. Deze plek ging verloren toen later de Technische Universiteit op de begraafplaats werd gebouwd.

Het is bijna niet voor te stellen met zo’n beroemde componist als Vivaldi, maar zijn muziek raakte vervolgens bijna twee eeuwen lang in de vergetelheid. Pas aan het begin van de twintigste eeuw kwam er weer interesse voor Vivaldi’s muziek met wetenschappelijk onderzoek en herontdekkingen van stukken die verloren waren gewaand. Nu is hij niet meer weg te denken uit de concertzalen en speellijsten met muziek om je bij te concentreren of te ontspannen.

Beluister de mooiste stukken van Antonio Vivaldi