Josquin Desprez

Het is 1997 als in de Sixtijnse Kapel van het Vaticaan een opmerkelijke ontdekking wordt gedaan. In het staartje van een groot restauratieproject wordt een negentiende-eeuwse stuclaag verwijderd van de muren van de cantoria, de plek van het koor. Wat een vermoeden was, blijkt waarheid: een muur met honderden namen, van eeuw tot eeuw in het steen gekerfd, komt aan het licht. Eén naam springt eruit, niet alleen omdat dit de enige bekende signatuur van deze persoon blijkt te zijn, maar ook omdat hij een levende legende is geweest: Josquin.

Hoe werd Josquin componist?

Gek genoeg zijn er rond iemand met zo’n naam en faam als Josquin nog veel mysteries. We weten niet precies waar en wanneer hij is geboren, en ook wat betreft zijn jeugd tasten we in het duister. De carrière van Josquin is daarentegen veelzeggend. Het is duidelijk dat hij de populairste componist van zijn tijd was. Aan meerdere van de belangrijkste kapellen en hoven in Frankrijk en Italië – tot de pauselijke kapel in Rome en het hof van Lodewijk XII aan toe – is hij in dienst geweest als zanger en componist.

Mogelijk heeft Josquin gestudeerd bij Johannes Ockeghem, een Franco-Vlaamse componist die hij zijn leven lang bewonderde. Josquin leefde in een tijd waarin er veel goede componisten zoals Ockeghem waren, en ook grootheden als Leonardo da Vinci en Michelangelo op deze aardbol rondliepen. Josquin en Da Vinci zouden elkaar zelfs een keer hebben getroffen, een gelegenheid waarbij Da Vinci de componist zou hebben geschilderd. Of het schilderij echt Josquin afbeeldt, en of het überhaupt wel door Da Vinci is gemaakt, wordt echter nog altijd betwist.

Wat maakt de muziek van Josquin zo bijzonder?

De muziek van Josquin was en is nog altijd exceptioneel. Zo kun je in zijn missen horen hoe inventief hij was. Een mis werd altijd met bepaalde muzikale conventies gecomponeerd en de tekst stond ook vast. Josquin ging ondanks die beperkingen vernuftig te werk, zonder dat dit afbreuk deed aan de schoonheid van het muziekstuk. In L’homme armé super voces musicales wist hij vaststaande melodieën zo om te schrijven, dat ieder deel van de mis op een noot hoger dan het vorige deel begint. En voor de mis Hercules dux Ferrariae zette hij iedere letter van deze titel om in een corresponderende noot, en nam die reeks vervolgens als basisthema.

De mis was het gebruikelijkste type stuk voor componisten om mee te werken. Opvallend is het dan ook dat Josquin veel meer motetten dan missen heeft gecomponeerd. Een motet is een meerstemmige, vaak religieuze, vocale compositie. Het was een interessant genre voor Josquin om mee te experimenteren. Voor een motet kon een componist zelf de tekst kiezen en zich meer muzikale vrijheid veroorloven, wat hem moet hebben uitgedaagd; hij kon zo allerlei nieuwe mogelijkheden in de relatie tussen tekst en muziek en tussen de verschillende stemmen verkennen. Dit was ook nog eens een leuke manier om te wedijveren met andere componisten, omdat iedereen eenzelfde tekst weer anders op muziek zette.

Aan het einde van het motet Absalon fili mi hoor je zo’n experiment van Josquin. Hij componeerde het stuk waarschijnlijk voor paus Alexander VI, wiens zoon Juan Borgia in 1497 werd vermoord. Op de tekst “maar laat mij wenend naar de hel afdalen”, heeft Josquin voor elk van de vier stemmen een dalende melodie geschreven, met voor zijn tijd vooruitstrevende harmonieveranderingen. Ook humor in muziek was Josquin niet vreemd. Zo imiteren zangers in El grillo (De krekel) het geluid dat krekels maken.

Tijdgenoten van Josquin prezen de precisie waarmee hij een tekst op muziek zette. Naast verstaanbaarheid en zinspelingen gebruikte hij alle muzikale middelen die hij tot zijn beschikking had om de boodschap van de tekst zo goed mogelijk over te brengen. Zijn melodieën zijn vloeiend en zijn stijl helder wat betreft de frasering en de samenklanken.

Waarom is Josquin een belangrijke componist?

Hoewel Josquin vandaag de dag geen bekende naam is, hebben maar weinig componisten zo veel populariteit genoten. De muzikale vernieuwingen die Josquin bedacht, oefenden veel invloed uit op componisten na hem. De beroemde drukker Petrucci publiceerde maar liefst drie boeken met missen van Josquin, terwijl hij aan andere componisten niet meer dan één boek wijdde. Petrucci moest zijn uitgaves zelfs herdrukken om aan de vraag te voldoen. Tot bijna een eeuw na zijn dood werd de muziek van Josquin nog veel uitgevoerd en gepubliceerd, iets wat voor de meeste componisten maar een paar decennia duurde. Josquin had zo’n naam, dat er in de periode na zijn dood allerlei stukken foutief aan hem werden toegeschreven en andere componisten graag zijn naam gebruikten. Je hoort nog wel eens de grap dat Josquin na zijn dood meer gecomponeerd heeft dan tijdens zijn leven. Musicologen zijn nog altijd bezig om te bepalen welke stukken echt van Josquin zijn.

De Italiaanse wetenschapper Cosimo Bartoli schreef in 1567 dat Josquin zijn gelijke niet had in de muziek, zoals dat ook gold voor Michelangelo in de kunst en architectuur. Josquin was zich daar waarschijnlijk wel bewust van. Toen hertog Ercole I d’Este in Ferrara een componist wilde aannemen en moest kiezen tussen Josquin of Hendrik Isaac, schijnt de hertog gezegd te hebben: “Het is waar dat Josquin beter componeert, maar hij doet het alleen wanneer hij er zin in heeft. En hij verlangt 200 dukaten als salaris, terwijl Isaac het doet voor 120.” Toch nam de hertog Josquin in dienst en betaalde hem het hoogste salaris uit de geschiedenis van zijn kapel. De kans om iemand als Josquin in dienst te hebben, wilde hij duidelijk voor geen goud laten schieten. Josquin werd begraven in de Notre Dame van Condé-sur- l’Escaut, maar tijdens de Franse Revolutie werd de kerk met de grond gelijk gemaakt. Zijn grafsteen is nog altijd niet teruggevonden.