Topstukken: Bizets opera Carmen

Waar gaat Carmen over?

Een plein tussen de sigarettenfabriek en de kazerne van Sevilla: dit is de plek waar het leven van de mooie zigeunervrouw Carmen en de eerzame soldaat Don José voor altijd zal veranderen. Iedere pauze staan de soldaten van de kazerne en de medewerksters van de fabriek op het plein naar elkaar te lonken. Van de sigarettenmaaksters springt Carmen onmiddellijk in het oog. Haar verleidingskunsten maken haar onweerstaanbaar voor Don José.

De Prelude

Maar als Carmen en Don José elkaar voor het eerst in de ogen kijken, klinkt de muziek gek genoeg niet hartstochtelijk. De dramatische melodie en dreigende strijkersklanken in de Prelude vertellen iets heel anders: de muziek is een voorbode van de tragedie waar hun gedoemde romance in zal eindigen. De melodie keert steeds terug in de opera, als een verklanking van hun onontkoombare lot.

Ten overstaan van iedereen maakt Carmen een statement: ze vergelijkt de liefde met een rebelse vogel, die niet valt te temmen. Het is de rode draad van het verhaal, maar slaat ook op Carmen zelf: ook zij is ongrijpbaar en vrij, waardoor de soldaten haar alleen maar meer begeren. Dan gooit Carmen een bloem voor de voeten van Don José - een zeer uitdagend gebaar. De soldaat raakt in de ban van haar.

De Habanera

Carmens beroemde aria L'amour est un oiseau rebelle (De liefde is een rebelse vogel), ook wel de Habanera, is een en al verleiding. Bizet heeft de aria namelijk een exotisch tintje gegeven door Spaanse muziek als basis te nemen. Zo heeft hij geprobeerd de Spaanse setting van het verhaal, Carmens gepassioneerde karakter en haar 'andere' afkomst als zigeunermeisje muzikaal te benadrukken. Ook het hoekige ritme draagt hier aan bij: het is namelijk een habanera, een van oorsprong Cubaanse dans, die je ook veel in Argentijnse tangomuziek hoort - behoorlijk exotisch en verleidelijk dus.

Bizet dacht trouwens dat de door hem gebruikte muziek een Spaans volksliedje was, maar het bleek het lied El Arreglito van de Spaanse componist Sebastián Iradier te zijn. De Habanera is dus eigenlijk plagiaat. Toen Bizet daarachter kwam, heeft hij het voorval maar netjes in de partituur vermeld.

Don José heeft zijn hart eigenlijk al beloofd aan het plattelandsmeisje Micaëla, maar zwicht hopeloos voor de sensuele Carmen. Als zij wordt gearresteerd vanwege een vechtpartij, wordt Don José aangewezen om haar te bewaken. Carmen maakt het hem met haar geflirt echter behoorlijk moeilijk om zijn taak uit te voeren. De verleidingspoging slaagt en Don José helpt Carmen om te ontsnappen. Daar moet hij een maand voor boeten in de gevangenis. Zo zet hij door zijn liefde voor Carmen ook zijn eerste stappen op het verkeerde pad.

Près des remparts de Séville

Carmen verleidt Don José met de aria Près des remparts de Séville (Bij de muren van Sevilla). Ze zingt over de herberg van haar vriendin Lillas Pastia. Het lijkt haar veel leuker om daar samen met iemand naartoe te gaan dan alleen. 'Toevallig' heeft ze net haar vorige geliefde verlaten: de volgende man die haar liefheeft, zal ze liefde teruggeven, belooft ze. Zo wikkelt Carmen Don José nog verder om haar vinger. Ze zingt dit alles op een seguidilla, een oude Castiliaanse volksdans.

Eenmaal in die herberg aangekomen, blijkt Don José concurrentie te hebben: de stierenvechter Escamillio heeft zijn oog op Carmen laten vallen. Hij probeert haar voor zich te winnen, maar het mag niet baten: Carmens hart behoort nog steeds toe aan Don José.

Votre toast, je peux vous le rendre

Met de imponerende aria Votre toast, je peux vous le rendre (Ik breng een toost op u uit) probeert Escamillio indruk te maken op Carmen. Het is een toost op zijn collega-stierenvechters, waarin hij op een stoer marsritme de spanning en sensatie van een stierengevecht beschrijft. De bravoure spat ervan af.

Toch blijft Carmen Don José's liefde testen. Ze daagt hem uit om mee te doen aan smokkelpraktijken om zijn liefde voor haar te bewijzen. Don José wordt verscheurd tussen zijn gevoelens voor Carmen en zijn plichten als soldaat: hij wil eigenlijk niet, maar gaat toch mee. Eenmaal in de bergen aangekomen, beginnen Carmens gevoelens voor Don José echter te vervagen, terwijl die voor Escamillio aanzwellen. Het gaat de verkeerde kant op: ze maken ruzie, en als Carmen de kaarten legt, voorspellen die haar dood.

Don José wordt jaloers en vecht met Escamillio. Carmen en de anderen komen op tijd tussenbeide, waarop Escamillio hen uitnodigt voor zijn volgende stierengevecht. Carmen en Don José worden in de gangen van de arena met elkaar geconfronteerd. Terwijl het publiek binnen juicht voor Escamillio, blijft Don José wanhopig zijn liefde aan Carmen verklaren. Maar ze weigert: ze houdt nu van Escamillio. De dreigende melodie uit de Prélude klinkt vaker en vaker - Carmens noodlot nadert. Dan steekt Don José Carmen dood, gek van jaloezie. Daarmee eindigt de opera. De rebelse vogel van de liefde blijkt uiteindelijk zo ontembaar te zijn, dat het haar dood betekent.

Wat maakte Carmen zo controversieel?

Meestal is de plot van een opera gebaseerd op een al bestaand verhaal. Zo ook bij Carmen. Toen Bizet werd gevraagd om een nieuw werk te componeren voor het Opéra-Comique-theater in Parijs, koos hij voor de novelle Carmen uit 1845 van Prosper Merimée (1803-1870).

Maar dat ging niet zonder slag of stoot: het verhaal was voor die tijd behoorlijk schokkend, zeker voor een familietheater als de Parijse Opéra-Comique. Carmen is niet bepaald de voorbeeldige operaheldin die het negentiende-eeuwse publiek gewend was: ze is een losbandige verleidster, een femme fatale, zo gevaarlijk, dat ze zelfs Don José in een moordenaar weet te veranderen. Van de directie tot het orkest klonk er bezwaar en Bizet werd onder druk gezet om de opera te censureren. Maar de allereerste Carmen en Don José, Célestine Galli-Marié en Paul Lhérie, staken daar een stokje voor: dankzij hun steun heeft Bizet uiteindelijk maar weinig aan de opera hoeven veranderen. Galli-Marié spoorde Bizet zelfs aan om de muziek van de Habanera nog krachtiger te maken.

Ook behoorlijk schokkend voor het negentiende-eeuwse operapubliek van het familietheater: de brute moord op Carmen vindt heel expliciet plaats op het podium.

Het verhaal was vernieuwend voor een opera: waar eerst vooral goden en prinsessen uit de mythologie de hoofdrol speelden, ging het nu om mensen zoals iedereen, met emoties en problemen uit het echte leven. Dit zou kenmerkend worden voor het operagenre dat verisme zou gaan heten. Met Carmen legde Bizet daar de bouwstenen voor.

Hoewel de opera niet meteen goed werd ontvangen, erkenden vooraanstaande componisten als Brahms, Wagner, Tsjaikovski en Saint-Saëns de kracht en originaliteit van Carmen vanaf het begin. Niet lang daarna werd de opera populair en in 1904 werd Carmen al voor de duizendste keer uitgevoerd. Maar wat misschien nog wel het wonderlijkst is van alles: vandaag de dag is de muziek van Carmen zó wereldberoemd, dat je het zelfs kent als je de opera niet hebt gezien.

Home Topstukken